İslâmî anlayışta dua, yalnızca sözlü yakarışlardan ibaret değildir. Kâinatın işleyişine yön veren İlâhî yasalara uyum sağlamayı gerektiren, fiilî dua adını verdiğimiz bir boyutu da vardır. 

Fiilî dua, Allah'ın koyduğu fıtrî kurallara uymak, onları eksiksiz bir şekilde yerine getirmektir. Bu dua şekli, hem öncelikli hem de etkisi ve karşılığı hemen alınan bir dua türüdür. Fiilî duayı kim yaparsa yapsın, inancına bakılmaksızın mükâfatını peşinen alır; bu noktada kâfir-mü'min ayrımı yoktur.

Örneğin, bir çiftçinin tarlasını sürmesi, ekmesi, sulaması ve ilaçlaması fiilî bir duadır. Bu fiiliyatın neticesi ise verimli bir mahsul elde etmektir. Bu tür fiilî dualar yapılmadan, sadece sözlü dualarla (kavlî dua) Allah'tan buğday istemek hem beyhude hem de akla aykırı bir yaklaşımdır. Kavlî dua, ancak fiilî duadan sonra anlam ve değer kazanır.

Fiilî dua anlayışını bireysel hayattan toplumsal düzeye taşıdığımızda da benzer sonuçlar görürüz. Evlenmeden çocuk sahibi olmak için gece gündüz dua eden bir bekârın duası kabul olmaz. Toplumsal düzeyde ise ne yazık ki âlem-i İslâm, fiilî dua konusunda gelişmiş ülkelere göre çok geride kalmıştır. 

Âdetullah kanunu

Kâinatın işleyişinde, Allah'ın koyduğu bir başka temel yasa da âdetullah kanunu olarak bilinen, sert cismin yumuşak cismi ezmesi prensibidir. Örneğin, çelik bir kılıcın tahta bir kılıca karşı fıtrî bir üstünlüğü vardır. Bu üstünlük, çeliğin yaratılışından kaynaklanan bir özelliktir. Dolayısıyla, çelik kılıç kimin elinde olursa olsun, avantaj ve üstünlük onun tarafında olacaktır. "Ben imanımla tahta kılıçla çelik kılıcı ikiye bölerim" demek, âdetullah kanunlarına terstir. Günümüzde ise bu örnek, daha da ileri boyutlara taşınabilir. Çelik kılıcın bile otomatik tüfek veya füze karşısında bir önemi yoktur. Uzaktan atılan mermilere kılıçla karşılık vermeye çalışan kişi, ölmeye mahkûmdur. Bu da gösteriyor ki, kuvvet kimin elinde ise, dünyadaki üstünlük -sebepler dairesinde- ondadır ve zafer de ona daha yakındır. Muzaffer olmak, rakiplere galip gelmek istiyorsanız, fiilî duanın gereğini yerine getirmeniz gerekir. Zira kuvvetin de bir hakkı vardır ve bu hakkı elinde tutan tarafın galip gelmesi kuvvetle muhtemeldir. Çeliğin sağlam ve sert oluşu, tahtanın yumuşak ve dayanıksız oluşuna galip gelecektir. 

Müslüman dünyanın çıkmazı

Bugün İsrail'in elinde "çelik ve keskin bir kılıç" varken, Müslümanların elinde ise "tahtadan yapılmış çürük bir kılıç" bulunmaktadır. Müslümanların mevcut durumu, çürük tahta kılıçla çelik kılıcı yenmek için dua etmeye benzer. Çeliğin karşısına ya çelikle ya da ondan daha kuvvetli bir kılıçla çıkmak gerekir. Müslümanların kavlî duasının kabul edilmemesinde bu temel gerçek yatmaktadır.

Tüm bu şartlar göz ardı edilerek, sadece kavlî dualarla sorunların çözülebileceğini düşünmek, Allah'ın kâinata koyduğu âdetullah kanunlarına riayet etmemektir.

Sonuç olarak, Müslümanların fiilî duayı yerine getirmeleri, yani sanatta, sanayide ve teknoloji de ilerlemeleri gerekmektedir. Ardından Kur'ân ve Sünnete riayet etmeli, ahlâklarını düzeltmeli, birlik ve beraberliği tesis etmelidirler. Ancak bu adımlar atıldıktan sonra kavlî duanın bir anlamı olabilir. Bu temel gerçekler göz ardı edilerek, sadece sözlü dualarla "peynir gemisi yürümez." Müslümanların gerçek bir uyanış ve ilerleme için fiilî duayı hayatlarının her alanına entegre etmeleri elzemdir.