11-14 yaş arasındaki öğrencileri almaktaydı. İstanbulda açılan ilk idadî Mekteb-i, Fünun İdadîye (Fen Lisesi)dir. Mekteb-i Harbiye talebeleri imtihanla bu okullara alınıyordu. Bu okul kuleli kışlasına taşınınca Kuleli Askerî İdadisi (Bugünkü Askerî Lise) olarak anılmıştır. İdadiler Rüştiyelerin üstünde 3 yılllık olarak düşünülmüş, böylece ortaöğretim 7 yıla çıkarılmış oluyordu. Fakat bu maalesef kâğıt üzerinde kalmıştır.

Sultaniye Mektepleri:

Kalkınmış Batı ülkelerinin seviyesine bir okul geliştirme ihtiyacı görüldüğü için bu mektepler kuruldu. 1 Eylül 1868 de Mekteb-i Sultaniye açıldı. 5 yıl ibtidai, 5 yıl kolej olarak 10 yıllık idi. Daha sonra 3 yıl ibtidaî, 3 yıl tali olarak 6 yıla indirildi. Bütün Osmanlı teb’asına (vatandaşlarına) açık olan bu okullar 2. Meşrûtiyete kadar hiçbir yerde açılmadı. 

Darül Fünun (Yüksek Okul):

Tanzimat Döneminde ve 1846’da kurulmuştur. Fakat 1863’de açılmıştır. Gaye bütün Müslim ve gayrimüslim Osmanlı teb’asının birlikte yatılı okuyabilecekleri, gerekli bilgilerle donatılmış elemanlar yetiştirmekti. Bu okullara Rüştiyeleri bitirenler alınıyordu. Bu mekteplerde halka açık dersler verilmiş ve bazı nazırların derslere katılmasıyla da alâka toplamıştır. İlk Darül Fünun 1865’de bir çıkan bir yangında 4.000.000 kitabıyla yanmıştır. 1874’de Galatasaray Sultanisi içinde medrese çevresinden uzakta 3 bina halinde tekrar kurulur.

Diğer Mektepler: Hukuk Mektebi, Turuk ve Maabir (Yollar ve köprüler mektebi), Edebiyat Mektebi, Mekteb-i mülkiye (İdarecilik Mektebi) ve Mekteb-i Tıbbiyeyi mülkiye.

Mekteb-i Mülkiye ilk sivil Yüksek Tahsil Müessesesi olarak 1859’da kurulmuştur. Gaye, kaymakamlık ve müdürlük gibi idarî vazife yapacak elemanlar yetiştirmektir. Tahsil müddeti 2 yıldır. 

Mekteb-i Tıbbiyeyi Mülkiye ilk sivil tıp yüksek okuludur. Askerî Tıbbiyenin içinde kurulmuştur. 

Ayrıca, 1857’de Paris’te Mekteb-i Osmanî adında 3 yıllık bir hazırlık okulu açılmış, Avrupa’da çeşitli okullarda okuyan talebelerin başarılarını arttırmak için çalışılmıştır. 

Tanzimat Döneminde Meslekî ve Teknik Eğitim: Tanzimat döneminde meslekî eğitim için bir çok okul açılmıştır. 

1842’de Prusyalı bir uzmanın gayretiyle Askerî Baytar Mektebi açılmıştır.

1847’de Yeşilköy’de Ziraat Talimnamesi adıyla ilk olarak uygulamalı Tarım okulu açılmıştır. 

1857’de İki Fransız orman mühendisinin idaresinde Orman Mektebi açılmıştır. 

1862-1863 memur yetiştirmek için rüştiyelerin üzerinde 3 yıllık bir okul olan Mekteb-i Ala açılmıştır. 

1864’de Yabancı Lisan Mektebi açıldı.

1868’de Sabah Mektebi denen kurslar açılmıştır.

Erkek Teknik Eğitim kurumları Islahhane 1848’de Zeytinburnu’nda.

Nişde, Tuna vilayetinde, Ruscuk’ta ve Sofya’da kimsesiz çocuklar için 1869’da Kız Sanayi Mektebi (Kız Sanat Okulu) açılmıştır.

Bütün bunlardan başka, 1856’da Islahat Fermanına göre Osmanlı İdaresindeki azınlıklar okul açabilecekti. Bu okulların öğretim biçimi, öğretmenleri padişahın tayin edeceği üyelerden müteşekkil bir meclis tarafından tesbit edilecekti. 

NOT: 3 Ocak 2015 Cumartesi günü 15.00’da Yeni Asya Vakfında, Kâzım GÜLEÇYÜZ “İttihad-ı İslâm ve İstişarenin Önemi” konulu bir seminer verecektir. (Hanımlar için yer ayrılmıştır.)