Psikologlar “Kendisinin fayda görmeyeceği bir davranışı yapmak insana neden cazip gelir de bu fiili işler? Yardım etme hangi durumlarda artar, hangi durumlarda azalır; devamlılığı nasıl sağlanır?” gibi sorulara cevap aramışlar ve bu davranışı açıklamak için birçok teori üretmişlerdir.

“İnsan neden yardım eder?” sorusunu açıklayan teorilerden biri yardım ederek menfaat sağlandığı görüşüdür. Bu görüşe göre yardım etme sonucunda alacağımız ödül ödediğimiz bedelden yüksek oluyorsa yardım ederiz. Mesela bir kişiye “yardım etmediğimizde duruma şahit olmaktan dolayı hissedeceğimiz rahatsızlık” hissini ortadan kaldırmak için veya yardım ettiğimizde “yardım eden iyidir, saygındır” düşüncesine göre toplumda iyi anılmak için belli düzeyde yardım ederiz ve bu durumda kötü histen kurtulmak ve iyi anılmak ödülümüz olur. Fakat bu görüşün çok da geçerli olmadığı durumlar vardır: Bedelin yüksek olduğu, ödülün hiç olmadığı, bedelin ödülden çokça yüksek (belki sonucunda ölüm) olduğu durumlar… Böyle durumları açıklayan görüş ise Empati/Özgecilik (Diğergamlık-İsar) kuramıdır. Yani insan bir diğerinin hisleriyle hislenince, düşünceleriyle düşününce, acılarıyla acılanınca kendinden eksilecek olan çok fazla da olsa yardım etmeyi seçebiliyor. Empati yüksek olunca yardım etmenin boyutu da yüksek oluyor. Empatinin yüksekliği ise kişinin karşısındaki ile olan yakınlığıyla çok alakadar: Aynı ailedeki, aynı gruptaki, aynı millettekiler ile çok daha yüksek empati kurabiliyoruz. Burada kişinin aidiyet duygusu da önemli oluyor, bir grup/millet için aidiyet duygumuz ne kadar yüksek olursa o kadar yüksek derecede empati duyabiliyoruz. Bunun en iyi örneğini “Andolsun! Size içinizden (öyle) bir peygamber geldi ki, zahmet çekmeniz onu incitir ve üzer. Size çok düşkündür; mü’minlere çok merhametlidir, onlara hayır diler”1 mealindeki ayette de belirtildiği gibi Peygamber Efendimizde (asm) görürüz. Ondan sonra da ona en çok benzeyenlerde, Sahabîlerde, îsar hasletinde görürüz ki kendileri ihtiyaç halinde olsalar dahi diğerleri fayda görsün isterler. Aidiyetin empatiyi etkileyişinin bir diğer güzel örneğini de “Âlem-i İslâma indirilen darbelerin en evvel kalbime indiğini hissediyorum.” hisleriyle2 bütün ömrünü milletine ve insanlığa hizmetle geçirenlerde görüyoruz.

Olumlu duygudurum hâli yardım etmeyi artıran bir etkendir. Yani insan mutlu, huzurlu, coşkulu iken daha çok yardım etme davranışında bulunur. Olumlu duygular içinde olan bir kişi karşı tarafı da genelde iyi ve kendine daha yakın olarak görür ve karşısındakine yardım eder. Bunun için bir afette veya krizde iyiyi ve güzel ve iç ısıtıcı şeyleri yayarak insanların olumlu hissetmelerini sağlayabiliriz, böylece yardım etme de artabilir. Aynı zamanda olumlu duygu yardım etmeyi artırırken de yardım etme de olumlu duyguları artırır ve bu da yardımın devamlılığını sağlayabilir.

Yardımın sürekliliği için en önemli durumlardan biri de yardımı içinde bulunduğumuz grupta ve toplumda yaygınlaştırmaktır. Yani yardımların sadece duygusal olarak gelişen âni bir yoğunlukla gelip kısa sürede bitmemesi, devamının gelmesi için, içinde bulunduğumuz grupta bunun farkındalığını artırmak ve yaygın bir davranış haline getirmek gerekir. Bunun için kampanyalar düzenlemek, derneklerin ve vakıfların içinde bu yardım faaliyetlerinin içine katılmak güzel bir yöntemdir.

(Genç Yorum, Nisan 2023 yasısından kısaltılarak alınmıştır.)

Dipnotlar:

1. Tevbe Suresi, 128.

2. Bediüzzaman, Tarihçe-i Hayat, s. 123.