Peygamberimiz (asm) “Allah o sene ölecek bütün canlıların ecellerini Şaban ayının on beşinci ‘Berat Gecesi’ Meleku’l-Mevt olan Hz. Azrail’e (as) bildirir. Ona bunların ruhunu vakti gelince al denilir. Bu kişiler ağaç dikerler, bina yaparlar, halbuki isimleri ölüler defterine yazılmıştır. Yine Berat Gecesi hacılar belli olur ve her iş takdir edilir. Artık ne eksilir ve ne de azalır. Kulun öleceğini ilk bilen hafaza meleğidir. Çünkü o kulun amelini göklere çıkartır ve oradan rızkını indirir. O kulun rızkı çıkmayınca anlar ki ölümü takdir edilmiştir.” (Celâleddin-i Suyutî, Kabir Âlemi, 108.) buyurdular. 

Yüce Allah hikmeti gereği beş şeyi beş şeyle gizlemiştir. Kadir Gecesi’ni Ramazan’da, eceli ömür içinde, kıyameti ömr-ü dünya içinde, icabe-i saati Cuma gününde ve velisini de insanlar içinde gizlemiştir. Ta ki her şeye kıymet ve değer verilsin. Havf ve recanın muvazenesi muhafaza edilsin. Dünya ve ahiret dengesi korunsun. İnsan her an ölmek ve yaşamak ihtimali ile dünyasını da ahiretini de imar ve tamir etsin ve her ikisine de çalışsın. (Sözler, 317; Lem’alar, 203.)

Genel olarak durum böyle olmakla beraber istisnâ olarak yüce Allah bazı peygamberlere ve velilere vahiy ve ilham yoluyla ecellerini bildirmiş, onlar da buna hazırlıklı olmuşlardır. “Gaybı ancak Allah bilir” sırrına göre Peygamberler de geleceği bilemezler; ancak Allah kendilerine bildirirse bilirler. Bu sebeple Peygamberlerin gelecekten haber verdikleri hususlar çıkmıştır ve buna “Mu’cize” denilmiştir. Evliya’nın da gelecekle ilgili haberleri çıkınca onların evliya oldukları ve bu bilginin kendilerine ilham yoluyla yine Allah tarafından “İlm-i Ledün” olarak verildiği bilinir. Buna da “keramet” denir. Allah bildirmezse hiç kimse kendiliğinden gaybı, yani geleceği bilemez. Ölüm ve ecel gibi hususlar aynında musîbetler de perde-i gayb altına saklanmıştır. (Mektubat, 88.) Bediüzzaman bu konuda “Tam anlamıyla fenaya mazhar olanlarda ise, izn-i İlâhî ile eşyay-ı gaybiye inkişaf eder. Onlar da o eşyaları fenafillah olan havaslarıyla görürler.” (Mesnevî-i Nuriye, 192.) demiştir.

İnsan ne zaman öleceğini bilemediği gibi nerede öleceğini de bilemez. (Lokman Sûresi, 31: 34.) Allah bir kulun nerede ölmesini takdir etmişse oraya gitmesi için bir ihtiyaç çıkartır, o da oraya gider ve eceli orada yakalar. (Tirmizi, Kader, 1.) Nitekim rivayette vardır ki Hz. Süleyman (as) zamanında bir veziri derhal kendisinin Hindistana göndermesi için Hz. Süleyman’a gelir. Hz. Süleyman (as) rüzgâra emreder Hindistan’a gönderir. O da orada bekleyen Azrail’in kucağına düşer ve vefat eder. (İbn-i Ebi Şeybe, El- Musannef, 12: 205-206.)

Allah sebepler dünyasında hükmünü insanların eliyle ve sebepler tahtında yürütür. “Allah bir kavme takdir ettiği kazasını gerçekleştirmek için önce onların içindeki akıl sahiplerinin akıllarını alır, hükmü gerçekleşince akıllarını iade eder, onlar da pişman olup dururlar.” (Suyutî, Camiu’s-Sağir, 1: 267.)

Sonuçta insan her ne kadar fail-i muhtar ise de “Allah dilemedikçe sizler isteyemezsiniz” (İnsan Sûresi, 76:30.) âyetinin hükmü gereği “meşiet-i İlâhiye asıldır, esastır. Kader hâkimdir. Meşiet-i İlâhiye, meşiet-i insaniyeyi geri çevirir. Kader söylerse iktidar-ı beşer konuşmaz; ihtiyar-ı cüz’î susar.” (Mektubat, 55-56.)