Ama bu, insan fıtratının ya da vicdanının, üzerinde birleşeceği bir adalet mefhumunun tanımlanamayacağı anlamına gelmez. Adalet, sözlükte “bir şeyi konması gereken yere koyma” anlamına gelir. Yani adalet “eşitlik” olmayıp, “hak edene, hak ettiği kadarını, hak ettiği şekilde vermek” demektir. Fakat bu tanımı daha berrak hale getiren şey adaletin her türlü zulüm ve haksızlığın zıddı olduğunu hesaba katmaktır. Daha açık bir ifadeyle, derecesi ne olursa olsun, zulmün olduğu yerde adalet olamaz! (Beşer zulmü içinde kaderin adalet ettiği konusu bahsizimizden hariçtir)

İnsanlardaki adalet duygusunun temeli Yaratıcımızın “adl” sıfatıdır. Kendisi zâtî bakımdan “adil” olan Rabbimiz insanların hilkatine, vicdanına da bu duyguyu koymuştur. Dolayısıyla dünyanın her yerinde, her insanın vicdanında gayet belirgin olarak bu duygu vardır. 

Kur’ân-ı Kerîm’de, “Allah size adaleti emreder…” (Nahl 16/90), “İnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmedin” (Nisa 4/58) gibi ayetlerden yola çıkarak müfessirler, “kendisi adil olmayan böyle bir emir verebilir mi” diyerek bu tür ayetlerin Onun adaletine delil olduğunu söylemişlerdir. Adaletin zıddının zulüm olup Kur’ân-ı Kerîm’de çok kesin olarak Rabbimizin bundan berî olduğu ifade edilir: Bu konuda ayetlerden birisi şudur: “Rabbin kullarına asla zulümkâr değildir” (Fussilet, 41/46). 

Adaletin “hak edene hak ettiği kadarını vermek” anlamından yola çıktığımızda yaratılışın yani âlemin en küçük biriminden en büyük varlığına kadar her şeyin ölçülü ve muvazeneli olduğunu görüyor, dolaysısıyla Âlemin Var Edicisinin de adil olduğunu anlıyoruz. İslâm âlimleri “ölçü, ölçülülük ve dengenin sağlanması” açısından kainatın, Allah’ın adaletini güneş gibi gösterdiğini ifade etmişler, Kur’ân’da “göklerde mizan konduğunu” belirten ayetin (Rahman, 55/7) de buna delil olduğunu belirtmişlerdir.

Allah-kul ilişkisinde adalet, kulun Ona iman etmesi, Onun gösterdiği istikametten gitmesi, Onun rızası dairesinde hareket etmesi, emir ve yasaklarına riayet etmesi gibi sıralanabilir. Bu bağlamda kulun zulümkâr olması ise bunlardan uzak kalması yoluyla meydana gelir. Yani küfür, şirk, dalâlet, isyan, Ona layık olmadığı halde, Ona izafede bulunmak haksızlıktır, zulümdür. Nitekim mesela, bir ayette “Muhakkak ki şirk en büyük zulümdür” (Lokman, 31/13) buyrulur.

İnsanlar arası ilişkilerde ise adalet doğru olmak, ölçü ve tartıya dikkat etmek, insanların mal-can ve namuslarına riayet etmek, kanaatkâr olmak, işi ehline vermek, emaneti korumak gibi bir dizi fazilet sayılabilir. Adaletsizlik yani zulüm ise bunların zıddı olup mesela, yalan söylemek, iftira atmak, insanların malına-canına-namusuna ilişmek, yalancı şahitlik yapmak, zulme rıza göstermek, emaneti ehline vermemek, israf etmek… gibi birçok haksızlık türü sayılabilir. Kur’ân adaletin tesisi ve haksızlığın reddedilmesi için o kadar açık hükümler koymuştur ki bırakalım zulmetmeyi, zulmedenlere meyletmeyi bile azap vesilesi saymıştır (Hud, 11/113).