İ’lem Eyyühe’l-Aziz!

Her bir masnuda, her bir zerrede görünen tasarruf-u mutlak, kudret-i muhita ve hikmet-i basîrenin delâlet ve şehadetleriyle sabittir ki bütün eşyanın Sâni’i vâhiddir, şeriki yoktur; ne kudretinde inkısam var, ne iktidar ve ihtiyârında tecezzi vardır. Binaenaleyh Sâni’ ancak vâcibü’l-vücud olacaktır ki kaderin mizanıyla yürüyen kudretine bir nihayet yoktur.

İ’lem Eyyühe’l-Aziz!

Sinek, örümcek, pire gibi küçük hayvanlar, fil, camus, deve gibi büyük hayvanlardan daha zeki, hilkatçe daha güzel, sanatça daha tam oldukları halde, bunların ömrü kısa, onlarınki uzun, bunların zâhiren menfaatleri yok, onlarınki var. İşte bu hâl, hilkat-i eşyada Sâni’in külfeti olmadığına ve her şeyin vücuda gelmesi ancak “Kün” [Ol!] emriyle olduğuna bâhir bir bürhandır. “Allah dilediğini yapar.” (İbrahim Sûresi: 27.) “Ondan başka hiçbir ilâh yoktur.” (Bakara Sûresi: 163.)

İ’lem Eyyühe’l-Aziz!

“Halbuki Allah onları arkalarından kuşatıcıdır.” (Büruc Sûresi: 20.)

Evet, Allah; ilmi, iradesi, kudreti ve sair sıfâtıyla muhittir, daire-i ihatasından hariç bir şey yoktur. Fakat insan cüz’î ve kısa zihniyle Allah’ın azametine ve şemsin etrafında seyyaratı tedvir ettiğine bakarken, meselâ arı gibi küçük hayvanlarla iştigal etmesini uzak görüyor. Çünkü Vâcibü’l-Vücud’u mümkine kıyas ediyor. Halbuki bu kıyasa göre küçük hayvanlara büyük bir zulüm olur. Çünkü onlar da, “Hiçbir şey yoktur ki, O’nu övüp O’nu tesbih etmesin.” (İsra Sûresi: 44.) kaziyesince, Hâlık’larını tesbih etmekle, Allah’tan maada kimseyi Rab tanımıyorlar. Binaenaleyh, büyüğün küçüğe tekebbür etmeye hakkı yoktur.

İ’lem Eyyühe’l-Aziz!

Umumî olan bir in’am ile inayet-i şahsiye arasında münafat yok. Meselâ, bir ziyafete yapılan umumî bir dâvet altında şahıslar da dâvet edilmiş olur. Yani “Bu ziyafet umumî olduğundan, dâvet umumiyette kalır, şahıslar nazara alınmıyor” denilemez.

Binaenaleyh, Allah’ın nimetleri vakıf malı veya nehir suyu gibi umumî olup, in’amında şahıslar kasdedilmemiş değildir. Ancak o umumiyette hususiyet de maksuddur. Binaenaleyh, eşhas o umumî in’amda kasdedilmediklerinden, o nimetlere karşı şükretmeye mükellef olmadıklarına zehab etmek hatadır.

Mesnevî-i Nuriye, Zerre, s. 205