Yani kulların hür ve serbest olarak hareket etme arzusudur. “Bir silâh-ı insânî olan o cüz-i ihtiyârî, hem nakıs, hem kısa, hem âciz, hem icatsız olduğundan, kesbden başka bir şey elinden gelmez.”1 Öyleyse insanın elinde pek cüz’î bir kesb bulunan cüz’î bir cüz-i ihtiyârî vardır. Ancak, o “cüz-i ihtiyârînin mahiyetinin tabir edilememesi, vücudunun kat’iyetine münâfi değildir.”2 Çünkü “Fıtrat ile vicdan, ihtiyârî emirleri ıztırârî emirlerden tefrik eden gizli bir şeyin vücuduna şehadet ediyorlar. Tayin ve tabirine olan acz, vücuduna halel getirmez.”3

Cenâb-ı Hak, insanlara cüz-i ihtiyârî vermekle, onları âlem-i ef’âle masdar yaptı. O âlem-i ef’ali bir nizam altına almak üzere kelâmını, yani Kur’ân’ını da o âlem-i ef’ale gönderdi.4 Ve “verdiği cüz-ü ihtiyârî ile ef’âl-i ihtiyâriye âlemini kesbiyle teşkil etmeye insanı mükellef kılmıştır.”5 Cenâb-ı Hak insana verdiği “istidatların terbiyesini ve neticesini, cüz-i ihtiyârînin eline vermiştir. O cüz-i ihtiyârînin yuları da şeriatın ve delâil-i nakliyenin eline verilmiştir.”6 

Cüz-i ihtiyârînin üssü’l-esası meyelândır. Ancak, “Çok defalar, meyelânın vukuunda fiil vaki olmaz.”7 Cüz-i ihtiyârî “Abdin bir fiile olan meyelânı”8dır. O meyelânı bir fiilden diğer bir fiile çevirmekle yapılan tasarruf, itibârî bir emir olup, abdin (kulun) elindedir.9 Zahirî fiiller ve işler, ekseriyetle nefsin meyelânına dayanan ve birbirine ekli fiillerin neticesidir ki, “Cüz-i ihtiyârî” diye isimlendirilir. İnsanın katl gibi zahirî ve ihtiyârî olan fiilleri, nefsin meyelânına intiha eder. Cüz-i ihtiyârî denilen şu nefis meyelânı üzerine münazaalar deveran eder. Âdetullah üzerine, irâde-i külliye-i İlâhiye, abdin irâde-i cüz’iyesine bakar.10  Ehl-i Sünnet mezhebi fiillerin bidayetini irâde-i cüz’iyeye, nihayetini irâde-i külliyeye veriyor.11 Evet, irâde-i cüz’iyenin taallûkuyla irâde-i külliyenin taallûku bir şeyde içtima ettikleri zaman, o şeyin vücudu vacip olur ve derhal vücuda gelir.12

Kul, kendi fiilinin yaratıcısı değildir. Kulun elinde ancak ve ancak emr-i itibarî dediğimiz kesb (kulun cüz-i irâdesini, niyeti ve kasdı yönünde kullanması) vardır. İnsanın irâde-i cüz’iye-i insaniye ve cüz-i ihtiyâriyesi, çendan zayıftır, bir emr-i itibarîdir. Fakat Cenâb-ı Hak ve Hakîm-i Mutlak, o zayıf, cüz’î irâdeyi, irâde-i külliyesinin taallûkuna bir şart-ı âdi yapmıştır. Yani, mânen der: “Ey abdim, ihtiyârınla hangi yolu istersen, seni o yolda götürürüm. Öyleyse mes’uliyet sana aittir.” Teşbihte hata olmasın, sen bir iktidarsız çocuğu omuzuna alsan, onu muhayyer bırakıp “Nereyi istersen seni oraya götüreceğim” desen; o çocuk yüksek bir dağı istedi, götürdün. Çocuk üşüdü yahut düştü. Elbette “Sen istedin” diyerek i’tâb edip, üstünde bir tokat vuracaksın. İşte, Cenâb-ı Hak, Ahkemü’l-Hâkimîn, nihayet zaafta olan abdin irâdesini bir şart-ı âdi yapıp, irâde-i külliyesi ona nazar eder.

Ey insan! Senin elinde gayet zayıf, fakat seyyiatta ve tahribatta eli gayet uzun ve hasenatta eli gayet kısa, cüz-ü ihtiyârî namında bir irâden var. O irâdenin bir eline duâyı ver ki, silsile-i hasenâtın bir meyvesi olan Cennete eli yetişsin ve bir çiçeği olan saadet-i ebediyeye eli uzansın. Diğer eline istiğfarı ver ki, onun eli seyyiattan kısalsın ve o şecere-i mel’unenin bir meyvesi olan zakkum-u Cehenneme yetişmesin. Demek, duâ ve tevekkül meyelân-ı hayra büyük bir kuvvet verdiği gibi, istiğfar ve tevbe dahi meyelân-ı şerri keser, tecavüzâtını kırar.13

Cüz-i ihtiyârî denilen silâh-ı insanî hem âciz, hem kısadır. Hem ayarı noksandır. İcad edemez. Kisbden başka hiçbir şey elinden gelmez. Ne geçmiş zamana hulûl edebilir, ne de gelecek zamana nüfuz edebilir. Mazi ve müstakbele ait emellerime ve elemlerime faydası yoktur.  O cüz-i ihtiyârînin meydan-ı cevelânı, kısacık şu zaman-ı hazır ve bir ân-ı seyyaldir.  Ancak “İman, o cüz-i ihtiyârîyi, Allah namına istimal ettirip, her şeye karşı kâfi getirir. Bir askerin cüzî kuvvetini devlet hesabına istimal ettiği vakit, binler kuvvetinden fazla işler görmesi gibi…”14

İnsan mahiyet itibarıyla böyle bir irâde-i cüziyeye sahiptir. 

Bediüzzaman Hazretleri bunu şöyle ifade eder: “Daire-i iktidar, kısa elimin dairesi kadar kısa ve dardır. Demek, fakr ve ihtiyaçlarım dünya kadardır. Sermayem ise, cüz-i lâyetecezzâ gibi cüz’î bir şeydir. İşte, şu cihan kadar ve milyarlar ile ancak tahsil edilen hâcet nerede? Ve bu beş paralık cüz-i ihtiyârî nerede? Bununla onların mübayaasına gidilmez, bununla onlar kazanılmaz. Öyleyse başka bir çare aramak gerektir. 

O çare ise şudur ki: O cüz-i ihtiyârîden dahi vaz geçip, irâde-i İlâhiyeye işini bırakıp, kendi havl ve kuvvetinden teberri edip, Cenâb-ı Hakkın havl ve kuvvetine iltica ederek hakikat-i tevekküle yapışmaktır. Yâ Rab! Madem çare-i necat budur; Senin yolunda o cüz-i ihtiyârîden vazgeçiyorum ve enaniyetimden teberri ediyorum.”15

 Haftaya devam edelim inşâallah…

Dipnotlar:

1- Lem’alar, 2013, s. 514.
2- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 122.
3- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 123.
4- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 351.
5- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 355.
6- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 370.
7- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 123.
8- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 123.
9- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 123.
10- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 121.
11- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s. 46.
12- İşârâtü’l-İ’câz, 2013, s.122
13- Sözler, 2013, s.761
14- Sözler, 2013, s.341
15- Sözler, 2013, s.341