Türkiye Türkçesinde Üstada kadar, çıkma hâliyle öbekleşen “… ehl-i dünyaya riyakârlıklarımDAN İÇİN beni sıkıyor.” şeklinde  kullanıma rastlamamıştım. Alışılagelmiş bir kullanım olmadığından ilk karşılaşmada yadırgatıyor. Kusurlu gibi görünüyor. Hamdi Aktaş kardeşimizin suali de zaten bu sebeptendi.

Türkiye Türkçesinde yoktu, ama Üstada gelene kadar İÇİN edatının başka şive ve lehçelerde çıkma (-den) hâlindeki kelimeyle –DEN İÇİN şeklinde kullanıldığı olmuş muydu? Geçmişte, herhangi bir coğrafyada  “–den için” şeklinde bir edat öbeği istimal edilmiş miydi?

Hamdi kardeşin mezkür mailine cevabımdan (26 Ağustos 2024) bu yana, diğer Türk lehçelerinde “–den için” aradım.

Yenisey Kitâbelerinde yükleme-belirtme (-i ) halindeki kelimelerle, Çağatay veya Kıpçak grubundaki dil ve lehçelerin birkaçında yalın (eksiz) hâldeki zamirlerle de kullanılıyor olması enteresandı. 

Hakasçada daha çok tamlayan durumundaki (ilgi hâlindeki) adlar ile kullanılmaktaydı. 

Köktürk âbidelerinde yoktu. Gagavuz Türkçesinden Çuvaşçaya, Harezm sahasından Karahanlı sahasına, Batı Türkçesinden Türkiye Türkçesine kadar hiçbir yerde –den için kullanımı mevcut değildi. 

Çıkma hâliyle –den için şeklinde kullanan hiç mi yok yâhu, diye araştırmalarımı sürdürürken “Ohhh!” çektim sonunda. Bir Türk soyu kullanıyormuş –den için şeklinde. 

Eski ve yeni Türk dil ve lehçeleri arasında “-den için” şeklinde bir kullanım sadece ve bir tek lehçede mevcutmuş. Akademisyen Yong-Sŏng Lİ olmasa, bu bilgiden mahrum kalacaktık.

Eylül 2003 - Ocak 2009 tarihleri arasında Güney Kore hükümetince desteklenen iki araştırma projesine katılarak Çin, RUSYA, Moğolistan, Ukrayna, Kırgızistan ve Litvanya’da farklı Türk dillerini araştıran  Yong-Sŏng Lİ,  için edatının bir Türk lehçesinde “-den için” şeklinde çıkma hâlindeki kelimelerle kullanıldığını tespit etmiş.

-Hangi lehçede kullanılıyormuş peki?

-Şorcada.

-Şorlar da kim ola? Nerede yaşıyormuş “–den için” şeklinde edat öbeği kullanan bu Türk soyu?

-Üstadın esâret hayatı yaşadığı Rusya’da. 

Şor Türkçesi hakkında bir fikir vermek  için iki atasözünü okurlarımızla paylaşayım: 

“Kiji ḳarazı  iştinde, mal ḳarazı  taştında."  “At kiştejip tanıjar, kiji erbektejip tanıjar.” 

Bu iki atasözü Türkiye Türkçesindeki “İnsanın alacası içinde, hayvanın alacası dışında”, “Hayvanlar koklaşa koklaşa, insanlar konuşa konuşa” atasözleriyle anlam açısından birebir aynıdır.

“Kader ise, … ehl-i dünyaya riyakârlıklarımdan için (riyakârlıklarımdan dolayı) beni sıkıyor.”

Kâinatta tesadüfe tesadüf edilmediğini Yeni Asya okurları elbet iyi bilirler. 

Bütün Türk lehçeleri içinde sâdece Rus coğrafyasındaki Şor lehçesinde “–den için” kullanılması (Üstadın Rusya’da esâret hayatı yaşaması hasebiyle) mânidar bir tevafuk değil mi?

Ne dersiniz? 

***

Şapka hamaratlığı(!) ile ilgili  bir misalle bitirelim:

Genellikle hitamlarda şapka ihmâline dayalı misaller zikrederken arada gereksiz kullanımlara temas ettiğimiz de oluyor:

“Herkes, başta NEFSÎ olmak üzere, bir zorbalığın, bir tahakküm ve haksızlığın tarafları olma gibi garip hâletlerin peşine düşmüş.”

İnsan başta NEFSİnin taraftarı olduktan, onun peşine düştükten sonra gerisi çok da önemli değil zaten! 

Şapka deyip geçmeyin dediysek, çok yakışmadığı takdirde şapkadan geçin kardeşim!