Kapitalizm, sosyalizm, komünizm gibi istibdat dönemlerini böylesine veciz, böylesine kusursuz bir şekilde Bediüzzaman’dan başka kim tahlil etmiş?  

“Vahşet devri dinlerle, hükümetlerle tebdil edilmiş; nimmedeniyet devri açılmış. Fakat, nev-i beşerin zekîleri ve kavîleri, insanların bir kısmını abd ve memlûk ittihaz edip, hayvan derecesine indirmişler. Sonra bu memlûkler dahi bir intibâha düşüp, gayrete gelerek, o devri esir devrine çevirmişler; yani, memlûkiyetten kurtulup, fakat, ‘El-hükmü lil-galib/kuvvetli olan haklıdır, kuvvet kimin elinde ise hüküm ve hak onundur’ olan zâlim düsturuyla yine insanların kavîleri zaiflerine esir muâmelesi yapmışlar. Sonra, ihtilâl-i kebîr (1789 Fransız İhtilali) gibi çok inkılâplarla, o devir de ecîr devrine inkılâp etmiş. Yani, zenginler olan havas tabakası, avâmı ve fukarâyı ücret mukâbilinde hizmetkâr ittihaz etmesi, yani sermaye sahipleri ehl-i sa’yi ve ameleyi küçük bir ücrete mukâbil istihdam etmeleridir. Bu devirde sû-i istimâlât o dereceye vardı ki, bir sermâyedar, kendi yerinde oturup, bankalar vâsıtasıyla bir günde bir milyon kazandığı halde; bir bîçare amele, sabahtan akşama kadar, tahte’l-arz mâdenlerde çalışıp, kùt-u lâyemût derecesinde, on kuruşluk bir ücret kazanıyor. Şu hal, müthiş bir kin, bir iğbirar verdi ki, avâm tabakası havâssa îlân-ı isyan etti. Şu asrın tâbiriyle, sosyalistlik, bolşeviklik sûretinde, evvel Rusya’yı zîr ü zeber edip, geçer Harb-i Umûmiden istifadé ederek, her yerde kök saldılar. Şu bolşevizm perdesi altındaki kıyâm-ı avâm, havâssa karşı bir kin ve bir tezyif fıkrini verdiğinden, büyüklere ve havâssa âit medâr-ı şeref herşeyi kırmak için bir cesâret vermiş.” (Bediüzzaman, Mektubat, s. 353-354) 

Malikiyet, serbestiyet, hürriyet ile insanlık ileri demokrasilere geçmiş. Ondan adalet ve meşveret (ortak akıl, kollektif şuur, katılım), şeffaflık, sorgulama doğmuş. Ondan hak ve hürriyetler, kalkınma çıkmış. Ondan zenginlik, düzen ve refah...  

İnsanlık son dönemi hürriyet ve maliyikiyet devrine doğru son sürat koşarken İslâm âlemi ve ülkemiz hangi devri yaşıyor acaba?  

“Çabuk gelmek istiyorsanız, işte mârifet ve fazîletten demiryolunu yapınız; tâ ki, meşrûtiyet, medeniyet denilen şimendifer-i kemâlâta binip ve terakkiyât tohumlarını bindirerek, kısa bir zamanda mânilerden kurtulup geçerek size selâm etsin. Siz ne kadar yolu acele ile yapsanız, o da o derece acele ile gelecektir.” (Bediüzzaman, Münâzarât, s. 30)