Muhakemat kitabının ilk kısmı olan Birinci Makale/Unsuru’l Hakikat’ın başlangıcında Üstad Said Nursî, Müslümanlar olarak, İslamiyet’in özünü, aslını terk ettiğimiz ve buna mukabil dış görünüşüne önem verdiğimiz için İslamiyet’in bize, yani Müslümanlara küstüğünü söylemekte ve böylece şüphe ve hayallere sarılıp gizlendiğini ve anlaşılmadığını ifade etmektedir.
Zaten bu şekilde olması da normaldir. Çünkü biz Müslümanlar olarak eskiden beri İslam’ın kıymetini tam takdir edemedik. Böylece İslâmiyet de, ceza olarak bizi dünyada terbiye etmek için sefaletlere, fakirliklere ve tembelliğe düşürdü.
Müslümanları bu durumlardan kurtaracak yine İslâmiyet olacaktır. Bunu sağlamak için de, İslamiyet’ten özür dilemek, el birliği ile, sadakatle ve samimiyetle/ihlâsla ona yönelmek gerekmektedir.
Üstad Bediüzzaman, inancının bir tezahürü olarak şunları belirtmektedir: “İstikbalde hüküm sürecek ve her kıt’asında hâkim-i mutlak olacak, yalnız hakikat-i İslâmiye’dir.” (Muhakemat, s. 17, Y.A.N, Aralık 2000 baskısı)
Yine Üstad Bediüzzaman, geçmişte (ve /veya günümüzde), insanlar cahil ve vahşet içinde yaşadıklarında onların İslamiyet’in hükümlerine uymalarına sekiz maninin olduğunu ve gelecekte bu insanların saadet saraylarında yaşamalarını ise üç hakikate uymakla gerçekleşeceğini söylüyor.
Bu sekiz mani şunlardır: Taklit, cehalet, taassup, kıssislerin (Hıristiyan din adamlarının) reisliği, çeşit çeşit istibdat, ahlâksızlık ile boş vermişlik, tembelliği sonuçlandıran yeis(ümitsizlik) ve İslamiyet’in (dış görünüşünde) bazı ilmi meselelerde var olduğu zannedilen tezat, hareket ve sözler...
Bu manilerden, taklit, cehalet, taassup ve kıssislerin (Hristiyan din adamlarının) reisliği, Müslümanların dışındaki toplumlarda görüldüğü, çeşit çeşit istibdat ve ahlâksızlık ile boş vermişliğin ve tembelliği sonuçlandıran yeisin (ümitsizliğin) ise Müslüman topluluklarda görüldüğünün altını çizmektedir.
Sekizinci mani olan ve İslamiyet’in (dış görünüşünde) bazı ilmi meselelerde var olduğu zannedilen tezat hareket-davranış ve sözler konusunun ise bütün insanlık için problem olduğu belirtilmektedir.
Müslüman toplumlar için saydığı maniler yüzünden (çeşit çeşit istibdat ve ahlâksızlık ile boş vermişliğin ve tembelliği sonuçlandıran yeisin.. ) İslâmiyet güneşinin gölgelendiğini ve İslamiyet’in gerçek görüntüsünün görünmediğini söylemektedir.
Gerçekten de, geçmiş zamanlar incelendiğinde, Müslüman topluluklardaki yöneticilerin birçoğunun müstebid olması yönetilenlerin de tembel ve gelecekten ümitsiz olmalarına sebebiyet vermiştir.
İşte, Üstad bu manileri kaldırmak için aynı yerde 3 hakikatin gerçekleşmesi için çalışmak gerektiğini söylüyor. Bu hakikatler; “Yüksek derecede bir himmetle eğitim-maarif ve çok kuvvetli bir şekilde fen ilimlerinde çaba harcamak suretiyle; 1- Hakikati araştırma meylinin yüksek olması, 2- İnsanlara duyulan karşılıksız bir sevgi ve 3- İnsaflı olmak prensiplerini uygulamak”tır.
Aslında, Müslüman toplumları dünyadaki rahatlığından, ecnebileri de ahiret saadetinden mahrum eden esas sebeb, “İslâmiyet güneşini gölgede bırakan, göstermeyen, yanlış anlamalar ve dolayısıyla bunun sonucunda meydana gelen münakaşa, çarpışma ve (her şeye) muhalefet etmektir.”
Onun için, hem okuduğumuz fenleri, hem de hakiki ilim olan iman ilmini öğrenirken İslamiyet’i bir baba, bir mürşid, bir seyyid olarak kabul eder ve o şekilde faydalanmaya kalkarsak, kalkınma yolunda emin adımlarla yürürüz.