Fakat sık rastlanan anlatım kusurlarından biri de çatı yanlışları olduğu için tamamen mühmel de bırakamayacağız. Bir şey bütün bütün elde edilmezse…

Cümlede fiiller ve fiilimsiler (yüklemler ve yüklemsiler) arasında tenâsüp olmalıdır. Cümledeki fiil ve fiilimsilerin biri etken (aktif, mâlûm) çatılı ise diğerleri de etken; biri edilgen (pasif, meçhul)  ise diğerleri de edilgen olmalıdır.

En sık rastlanan çatı yanlışları, etken fiil ve fiilimsiler ile edilgen çatılı fiil ve fiilimsilerin aynı cümlede kullanılmasından kaynaklanmaktadır.

Edilgen fiiller; fiil kök veya gövdesine –l,-n yapım ekleri getirilerek yapılır. 

Etken fiillerde fâil, işi bizzat kendi yaparken edilgen fiillerde eylem, başka biri / başka bir şey tarafından yapılır:

Ali deftere adresi yazdı. Fâil (Ali), fiili kendisi yapmıştır. Fiil, etken (aktif, mâlûm).

Adres deftere yaz-ıl-dı. Eylem, “başkası tarafından” yapılmış. Fiil edilgen (meçhul, pasif).

Dilbilgisine uzak okurlarımızın da sezmeleri, aradaki farkı bir nebze anlamaları için ilki etken, ikincisi edilgen olan epeyce kelimeyi sıralıyoruz:

yazmak, yaz-ıl-mak; okumak, oku-n-mak; vermiş, ver-il-miş; görecek, gör-ül-ecek; gitmeli, gid-il-meli; atıyor, at-ıl-ıyor; yaşar, yaşa-n-ır; oynamış, oyna-n-mış; başladı- başla-n-dı; saklayacak, sakla-n-acak…

Şimdi de sadece fiillerin etken biçimini yazıyor ve yanına okurlarımızın edilgenlerini yazmaları için yer bırakıyorum:

 durmak, …………….. ; yapıyor, …………... ; dinlemiş, ……………. ; sezecek, ………….. ; çekiyor, ………………; güldü, ……………… ; kılmış, …………. ; tutar, ……………..…

Yukarıdaki sekiz etkeni, edilgen yapabiliyor isek, çatı yanlışlarının çoğunu sezebiliriz:

*“… Kur Korumalı Mevduat Hesabı diye bir sistem getirip millete milyarlarca dolarlık maliyet çıkartıldı.” ( getirip etken, çıkartıldı  edilgen)

“… bir sistem GETİRİLİP millete milyarlarca dolarlık maliyet ÇIKARTILDI.”

*“…çünkü o, internet gibi, televizyon gibi gereksiz şeylerle vakit geçireceğine kitap okunulması gerektiğini savunuyor ve…” 

“… gereksiz şeylerle vakit geçireceğine kitap OKUMASI gerektiğini savunuyor …”

*“… Prens Sabahattin, ekibi ile beraber İttihat ve Terakki’den ayrılarak Ahrar Fırkası’NIN kurulma çalışmalarına başlamıştır.”  

Hem ilgi hâli fazlalığı hem de çatı yanlışı olan ifadenin düzgün şekli: 

“… Ahrar Fırkası’nı KURMA çalışmalarına başlamıştır.”  

*“…nasıl uzatıldığı bilinmeyip ‘mesele’nin bir defa daha ortada bırakması bundan.”  

“…nasıl uzatıldığı bilinmeyip ‘mesele’nin bir defa daha ortada BIRAKILMASI bundan.”

* “…güvensizliği ortadan kaldırmanın ve toplumsal barışın esaslı bir şekilde sağlanabilmesi için, sözünü ettiğimiz değerler sıralamasındaki maddeler hayatî öneme sahiptir.”

“…güvensizliğİN ortadan KALDIRILMASI ve toplumsal barışın esaslı bir şekilde sağlanabilmesi için, …”

*”Aslında “İran PKK’sı” PEJAK’ın kontrolündeki bölgeyi İran’dan ayırıp Irak’tan koparılan Kuzey Irak özerk bölgesiyle birleştirilmesi ,...”  

“ayırıp” etken, fakat “koparılıp, birleştirilmesi” edilgen. “Ayırıp”  fiilimsisi de edilgen yapılıp cümle buna göre kurulmalı:

“Aslında “İran PKK’sı” PEJAK’ın kontrolündeki bölgenin  İran’dan AYRILIP Irak’tan koparılan Kuzey Irak özerk bölgesiyle birleştirilmesi ,...”  

*“Cumhuriyetin demokratikleşmesiyle doğrudan bağlantılı olan “mesele”nin emperyal ecnebilerin hegemonya ve çıkar projelerine taşeronluk yapan, “savaş, şiddet, terör, çatışma politikaları”na karşı meşru siyaseti kriminalleştiren, ülkeyi etnik- mezhebî tefrikalarla bölüp parçalamada “hâriçteki düşmanların parmak karıştırmalarına tam bir zemin hazırlama”da kullanılan terör örgütünün tekelinden kurtarılıp , topyekûn demokratikleşme ve hürriyetler ekseninde Meclis’in uhdesine verilmesini şart kılıyor.”  

Bu uzun cümlede insicamı sağlamak pek kolay değil tabi. Yazarımız bir şapka sehvi (mezhebi- mezhebî) ile beraber çatı hatâsı da yapmış:

“…ülkeyi  … terör örgütünün tekelinden kurtarılıp…”

“…ülkeyi … terör örgütünün tekelinden KURTARIP…”

*“İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu’nun önce üniversite diplomasının iptali ve saatler sonra evinde gözaltına alıp, 4 günlük sorgusundan sonra mahkeme tarafından tutuklanmasından bu yana...”  

“… gözaltına ALINIP, 4 günlük sorgusundan sonra mahkeme tarafından tutuklanmasından bu yana...”  

Çatı konusuna devam edeceğiz.