“Allah’ım! Bende senden başkasına ait bir bakiye kaldığını biliyorsan beni ateşinle yak!” diyen İmam Şiblî, “Ene’l Hak!” diyen Hallâc-ı Mansûr şatahâtlarıyla ünlü kişilerdir.

Şatahât sebebiyle tenkide uğrayan şahıslardan biri de Muhyiddîn-i Arabî’dir.

İbnü’l-Arabî, kabrinin harap olacağını ve Yavuz Sultan Selim tarafından ihya edileceğini, “Sîn [Selim] Şın’a [Şam] girince Muhyiddin’in kabri ortaya çıkar” şeklindeki rumuzlu ifadesiyle önceden bildirmiştir. Nitekim söylediği gibi de olmuştur.

“Sizin taptıklarınız işte benim ayaklarımın altındadır” gibi mecazlı sözlerinden dolayı tekfir edilen İbn-i Arabî’nin bu sözündeki mecazın hakikatini Yavuz Selim ortaya çıkartmıştır. Şam’ı fetheden Yavuz, İbn-i Arabî’nin bu sözü söylediği yeri araştırmış ve bulduğunda oranın kazılmasını emrederek bir küp altın çıkartmıştır.

Takıyyüddin İbn Teymiyye, İbrâhim b. Muhammed el-Halebî gibi bazı âlimler onun küfrüne hükmetmişlerdir. 

İfrat ve tefritten uzak, istikametli teşhisi Bediüzzaman yapar:

“Muhyiddin, kendisi hâdî ve makbuldür. Fakat her kitabında muhdî ve mürşid olamıyor. Hakâikte çok zaman mizansız gittiğinden kavâid-i ehl-i sünnete muhâlefet ediyor ve bazı kelâmları zâhirî dalâlet ifade ediyor. Fakat kendisi dalâletten müberrâdır. Bazen kelâm küfür görünür fakat sahibi kâfir olamaz.” (Lem’alar s.431)

Bediüzzaman Said Nursî, şatahâtın sebebini “aşk, istiğrak ve sekirle zıllı asıl zannetmek” diye özetler:

“Bazı böyle fakir bir kimse kendini, kendinden çok mertebe âlâ olandan âlâ görür. Nasıl ki, bir adam, elindeki bir âyineyi güneşle mütele’le’ olan, yani parlayan bir denize mukâbil tutsa, hem deniz, hem güneş, hem dağlar âyinesinin içine girer. Eğer, aşk veya istiğrakla bir nev’i sekri de varsa, avucundaki âyinesini, denizden daha büyük tevehhüm eder. Hem her makamın bazı zılleri bulunur. Zıllı, asıl zannetse, şatahâta düşer.” (Nurun İlk Kapısı) 

Ve en emniyetli yolu gösterir Üstad:

“Şu tarîk [acz, fakr, şefkat, tefekkür] daha eslemdir. Çünkü nefsin şatahât ve bâlâ-pervâzâne dâvâları bulunmaz. Çünki, acz ve fakr ve kusurdan başka nefsinde bulmuyor ki, haddinden fazla geçsin.” (26. Söz-Zeyl) 

***

Şâirlerin nâhak yere tenkit edilmelerinin bir sebebi de “mazmun”lardır.

Divan edebiyatına sathî nazarla bakılırsa ecdat, şâribü’l-leyli ve’n-nehârdır. Şiir erbâbı bütün zevât, hâşâ zil zurna sarhoş ve ayyaştır.

“Sun sâgarı sâkî baña mestâne disünler 

Uslanmadı gitdi gör o dîvâne disünler” Ey sâkî [içki sunan güzel], kadehi sun, bana sarhoş desinler. Akıllanmadı gitti o deliyi gör desinler”  beytinin sahibi, tahmin edin kimdir, diye sorsalardı, bir Şeyhü’l-İslâm gelir miydi aklınıza? 

Divan edebiyatında “mazmun” diye bir terim vardır. “Bir şeyden zımnen anlaşılan mâna, mefhum” anlamında. Mazmunlarda, zâhirî mânânın ötesindeki asıl anlam, ifadeye onu gizleyen bir hünerle yerleştirilir. Mecâzî anlamda, kalıplaşmış sözlerdir mazmunlar.

Şâirin, “Sâki” ile kasdettiği, meyhanede sarhoşlara şarap servis eden hasnâ değil, tekkede ilâhî aşkı müridlerine sunan şeyhtir. Meyhane, tekke; şarap ilâhî aşk; kadeh ise ilâhî aşkı sunma vâsıtalarıdır.

Bunu bilmediklerinden (bir kısmı da bal gibi bildiği halde) pek çok “solcu aydın(!)” bu tür şiirler sebebiyle padişahından Şeyhülislamına kadar ecdada dil uzatmıştır.       

İçilmesi yasak olan bir şeyin reklamını asırlar boyu sana yaptırırlar mı?

Var sayalım TV’yi açıyorsunuz, karşınızda bir reklam:

Kokainin hası bizdedir. Sahtelerine kanmayın. Ürünlerimiz hâlistir. Ürünlerimizde pudra şekeri kesinlikle yoktur.” 

Böyle bir şey mümkün mü? 

(Bu arada Ankara’da lüks otomobilinin içinde burnuna kokain çekerken görüntülenen ve kullandığı maddenin pudra şekeri olduğu savunmasıyla mahkemede berat eden AK Partili Genel Merkez çalışanı Kürşat Ayvatoğlu’nun da kulaklarını çınlatalım.)

İçki içmenin yasak olduğu, cür’et edenin, mâba’dini 80 değnek yemeye râzı ettikten sonra buna teşebbüs edebileceği bir coğrafyada, Seyhül İslam Yahyâ’dan Muhibbî’ye (Kanûnî Sultan Süleyman) kadar meyhâne ve şarap güzellemeleri mümkün mü? 

Peki, Şeyhülislam Yahyâ, gazelinin bu matla’ beytinde ne demek istemiş?

“Sun sâgarı sâkî baña mestâne disünler 

Uslanmadı gitdi gör o dîvâne disünler” 

“Ey ilâhî aşk kadehiyle ile beni mestedecek şeyh! Sunduğun kadehle kendimden geçeyim, ilâhî cezbeyle mest olayım; bana sarhoş desinler. Allah aşkıyla kendine hâkim olamayıp dîvâne olan, bir türlü akıllanmayan o aşığı gör, desinler.”    

Üstadımız ne demişti? 

“Bir kelâmda, her fehme gelen şeylerde mütekellim muâheze olunmaz.”

Ve “İnsan hüsn-i zanna  memurdur!”