Ahlâk kelimesi “yaratma, var etme, vücuda getirme” anlamındaki “hlk” kökünden yaratılış, tabiat, huy mânâsına geliyor. İnsanın fiziki yapısı için “halk”, manevi yapısı için “hulk” kelimesi kullanılıyor. Ahlâk “hulk” kelimesinin çoğulu olup insanın huyları, seciyeleri demek oluyor. Terim olarak ise ahlâk “insanın iyi ve kötü olarak vasıflandırılmasına yol açan manevi nitelikleri” şeklinde tanımlanıyor. İyi nitelikler, iyi özellikler “husnü’l-hulk”, “mehâsinü’l-ahlâk”, “ahlâk-ı hasene” gibi terkplerle, kötü olan nitelikler ise “sûü’l-hulk”, “ahlâk-ı zemime”, “ahlâk-ı seyyie” gibi terkiplerle ifade ediliyor1. Fakat pratikte çoğu defa ahlâk olumlu özellikleri ifade etmek üzere kullanılıyor. 

Said Nursi Ramazan Risalesinin Beşinci Nüktesinde orucun insan nefsinin tehzib-i ahlâkına bakan hikmetlerinden birisini zikrederken, önce nefsin özelliklerini sıralıyor, sonra da bunların terbiye ve tezkiye edilmemesi halinde kişiyi “ahlâk-i seyyie”ye yuvarlayacağını bildiriyor. O halde önce nefsin insanı “kötü ahlâk”a atan bu özelliklerini bilmek gerekiyor. Bu özellikleri genel bir ifade olarak insanın kendi gerçeğini görmemesi diye zikredebiliriz. Nedir insanın gerçeği? Metinde sayıldığı üzere, insanın aciz olması, sayısız ihtiyaçları olduğu halde -kendine bakan yönüyle- fakir olması yani bunları karşılayacak imkanlardan mahrum olması, dünyadaki ömrünün sınırlı olması, bedeninin demir ve çelikten olmayıp et ve kemikten ibaret olması, hayatın akışı içinde birçok sıkıntı ve musibetlerle hedef olması vs. Bunlara karşı insanın Allah’a iman ve Ona ubudiyetle mukabele etmesi, nefsini zaaflarına son vermesi, dua ile Yaratıcısının sonsuz rahmet ve merhametine sığınması icap ediyor.

İşte Ramazan, bu açıdan bakıldığında kişinin kötü ahlâktan kendisini uzak tutarak olgunlaşma vesilesi, oruç ibadeti de bunun temel bir aracı olarak görünüyor. Çünkü nefsi yoldan çıkaran hususlardan birisi kendisini başına buyruk sayması, ölçüsüzce yiyip içmesi, yiyip içtiği şeylerin kimin ihsanı olduğunu düşünmemesidir. Ramazan yeme içmeye bir sınır koyarak insana sorgulama imkânı veriyor. Bedenin gücünü azaltıp ruhî yönünü güçlendiren oruç nefsi hizaya getiriyor. Böylece insan ahlâkî zaaflardan kendisini kurtarma imkan elde ediyor. 

Oruç tutanlar kendi tecrübelerinden yola çıkarak bu hakikati kolayca müşahede edebiliyor. Zira gerçekten insan oruçlu iken kendisini söz gelimi yalandan, gıybetten, dedikodudan, başkalarının malına veya canına zarar vermekten… daha kolay uzak tutuyor. Bunun yanı sıra başkalarına iyilik etmek, yoksullara yardımda bulunmak, daha merhametli ve şefkatli davranmak gibi güzel duygularını daha faza devre sokuyor. Nitekim yapılan araştırmalarda bunun sosyal hayata yansıdığı, Ramazan ayında toplumda suç oranlarının düştüğü, şikayetlerin azaldığı, asayişin daha sağlıklı işlediği gibi tespitlere ulaşılıyor. 

Ahlâk aslında insanın “fabrika ayarları”na uygun yaşaması anlamına geliyor. Ancak yaratılışta imtihan ve teklif sırrı dolayısıyla olumlu özellikler yanında olumsuz özellikler de bulunuyor. Kur’anî mesajlar ve sünnetteki uygulamalar bu olumsuz özellikleri ıslah ediyor. Bunlardan birisi olarak oruç işte, mümini kötü ahlâktan koruyan bir fonksiyon gerçekleştiriyor!

Dipnot:

1- Mustafa Çağrıcı, “Ahlâk”, DİA; II, 10.