(Dünden devam)

Evet, Kur’ân’ın dediği gibi, insan, seyyiatından tamamen mes’uldür. Çünkü seyyiatı isteyen odur. Seyyiat, tahribat nev’inden olduğu için insan bir seyyie ile çok tahribat yapabilir. Müthiş bir cezaya kesb-i istihkak eder. Bir kibrit ile bir evi yakmak gibi. Fakat hasenatta iftihara hakkı yoktur; onda, onun hakkı pek azdır. Çünkü hasenatı isteyen, iktiza eden rahmet-i İlâhiye ve icad eden kudret-i Rabbaniyedir. Suâl ve cevap, dâî ve sebep, ikisi de Hak’tandır. İnsan, yalnız dua ile, iman ile, şuur ile, rıza ile, onlara sahip olur.

Fakat seyyiatı isteyen, nefs-i insaniyedir–ya istidad ile, ya ihtiyâr ile. Nasıl ki beyaz, güzel güneşin ziyasından bazı maddeler, siyahlık ve taaffün alır; o siyahlık onun istidadına aittir. 

Fakat o seyyiatı çok mesalihi tazammun eden bir kanun-u İlâhî ile icad eden, yine Hak’tır. Demek, sebebiyet ve suâl, nefistendir ki, mes’uliyeti o çeker. Hakka ait olan halk ve icad ise, daha başka güzel netice ve meyveleri olduğu için güzeldir, hayırdır.

İşte şu sırdandır ki, kisb-i şer, şerdir; halk-ı şer, şer değildir. Nasıl ki pek çok mesalihi tazammun eden bir yağmurdan zarar gören tembel bir adam, diyemez “Yağmur rahmet değil.” Evet, halk ve icadda bir şerr-i cüz’î ile beraber hayr-ı kesir vardır. Bir şerr-i cüz’î için hayr-ı kesiri terk etmek, şerr-i kesir olur. Onun için o şerr-i cüz’î hayır hükmüne geçer. İcad-ı İlâhîde şer ve çirkinlik yoktur; belki abdin kisbine ve istidadına aittir.

Hem nasıl kader-i İlâhî netice ve meyveler itibarıyla şerden ve çirkinlikten münezzehtir; öyle de, illet ve sebep itibarıyla dahi zulümden ve kubuhtan mukaddestir. Çünkü kader hakikî illetlere bakar, adalet eder; insanlar, zâhirî gördükleri illetlere hükümlerini bina eder, kaderin aynı adaletinde zulme düşerler. Meselâ, hâkim seni sirkatle mahkûm edip, hapsetti. Hâlbuki sen sârık değilsin; fakat kimse bilmez gizli bir katlin var. İşte kader-i İlâhî dahi seni o hapisle mahkûm etmiş. Fakat kader, o gizli katlin için mahkûm edip adalet etmiş; hâkim ise, sen ondan masum olduğun sirkate binaen mahkûm ettiği için zulmetmiştir. İşte şey-i vâhidde iki cihetle kader ve icad-ı İlâhînin adaleti ve insan kisbinin zulmü göründüğü gibi; başka şeyleri buna kıyas et. Demek, kader ve icad-ı İlâhî mebde ve münteha, asıl ve fer’, illet ve neticeler itibarıyla şerden ve kubuhtan ve zulümden münezzehtir.

Sözler, Yirmi Altıncı Söz, s. 525

LÛ­GAT­ÇE:

abd: Kul.

dâî: Dâvet eden, sebep olan.

fer’: İkinci derecede olan şey, teferruat.

halk: Yaratma.

halk-ı şer: Şerrin yaratılışı, kötülüğü yaratma.

hayr-ı kesir: Pek çok hayır.

illet: Asıl sebep, temel sebep.

kesb-i istihkak: Hak etme, hak kazanma.

kisb: Kazanma, elde etme.

kisb-i şer: Şerri işleme, kötü iş yapma.

kubuh: Çirkinlik, kötülük.

mebde: Evvel, başlangıç.

mesalih: Maslahatlar, faydalar.

münteha: Nihayet, son.

sârık: Hırsız.

seyyiat: Fenalıklar, kötülükler; seyyieler.

sirkat: Hırsızlık.

şerr-i cüz’î: Küçük bir kötülük, fenalık.

şey-i vahid: Bir tek şey, bir mesele.

taaffün: Çürüyüp kokuşma.

tazammun: İhtiva etme, içinde bulundurma.

ziya: Işık.