“Öyle bir şeriat ki, akıl ve nakil, dest-bedest ittifak vererek ol şeriatın hakaikinin hakkaniyetini tasdik etmişlerdir.” 1 

Ayrıca, şuna da dikkat çeker: Takarrur etmiş usûldendir: Akıl ve nakil teâruz ettikleri vakitte, akıl asıl itibar ve nakil tevil olunur. Fakat o akıl, akıl olsa gerektir.” 2 

İslâmî ilimler ikiye ayrılır: 

- Naklî ilimler. (Tefsir, kelâm, hadis, fıkıh ilmi gibi.), 

- Aklî ilimler. (Matematik, edebiyat ve mantık ilmi gibi.) 

Dolayısıyla manevî, fen, sosyal bütün ilimler, İslâm bilgileri ve iman ilmi içinde incelenir. 

Doğmatik, doğmatizm nedir? Deneye dayanan delilleri ve bunlardan elde edinilen bilgileri kabul etmeyerek, onları inanç öğretilerinden çıkaran (kimse ya da düşünme biçimi). 

Bediüzzaman ise, akla muhteşem tanımlar yapar: “İnsanın en kıymetli cihazı” 3 “Nuranî bir cevher”; 4 “Kâinatın sırlarını açan bir anahtar”; 5 “Âlemde tecelli eden Allah’ın isim ve sıfatlarını inceleyen bir âlet; tabiattaki sırları çözen bir keşşaf; insanı sonsuz hayatın mutluluğuna hazırlayan Rabbanî bir mürşit, yol gösterici”; 6 “Delil üzere giden (bir ölçme/değerlendirme aleti); Ve “İnsana yüksek maksatlar ve bâki meyveler gösteren hikmetli bir hediye; 7 “Zâtıyla maddeden mücerret (soyut), fiiliyle maddeyle ilgili bir cevher” şeklinde tanımlar.  

Birçok hakikati şifrelemesi bakımından da her sözü mu’cize olan Kur’ân, “Efela tetefekkerun/Düşünmüyor musunuz” 8 “EfelaYa’kıluun/”Akıllarını hiç kullananmıyorlar mı?” 9 ”Ya’kılun/Aklını kullanan” 10 diyerek mükerreren akletmeyi, düşünmeyi nazara verir.  

İşte altı iman esasının bütün alt başlıkları, İslâm’ın şartları ve alt başlıkları vesair hakikatlerin böyle bir akıl cevheriyle değerlendirilmesini, kabul edilmesini isteyen Şeriat, doğmatik değildir ve olamaz.  

Dipnotlar: 

1- Bediüzzaman, Muhakemat, s. 5. 2- Muhakemat, s. 10. 3- Şuâlar, s. 16. 4- Muhakemat, s. 15. 5- Şuâlar, s. 16. 6- Sözler, s. 25. 7- Sözler, s. 47. 8- En’am Sûresi, 50. 9- Yasin, Sûresi, 68. 10- Bakara Sûresi, 2:164.