Modern insanın temel sorununu yine insanın kendisi olarak gören rahmetli Ali Şeriati, insanı baskı altına alan ve özgürlüğünü kısıtlayan dört zorlayıcı güçten, dört zindandan söz eder.
Bu zindanları; tarih (Historizm), Toplum (Sosyoloji), tabiat (Naturalizm) ve insanın kendisi (nefis) olarak sıralar.
İnsanın ilk üç zindandan kurtuluşunun bilimle, akılla olacağını/olabileceğini söyleyen Dr. Ali Şeriati, aynı çıkış yolunu dördüncü zindan için göstermez. Dördüncü zindan akılla, bilimle kurtulacak bir zindan değil. Ona göre dördüncü zindanın anahtarı sadece aşktır.
Sürekli aktif ve Allah’a karşı hareket halinde olan bir aşk. Karşılığında –rızayı ilahiden- başka bir şey istememek gibi seçici bir aşk. İnsan olma sürecinin en üst aşamasını ifade eden berrak bir teslimiyet yani. Maksadı Allah’ın rızası olan elif bir duruş. Öyle ki akıl ve mantığın ötesinde, bizi kendimize getiren ve kendimizi yadsımaya çağıran berrak bir aşk. Baştan aşağıya bir samimiyet narası. Çünkü düşüncede samimiyetsizlik, davranışta her şeyi mübah görmekle eş anlamlıdır. İşte dördüncü zindanın çıkış yolunun böyle bir aşkla mümkün görüyor sosyolog Ali Şeriati. Yani muktedir bir güç (aşk) diyor.
Aslında Ali Şeriati’nin bahsettiği ilk üç zindan zihni tutukluluğun, zihni bedeviliğin zindanıdır. Yani insanın kendisini ve Allah’ı tanımama noktasında içine düştüğü tembellik ve gaflet durumudur. Bu anlamda ilk üç zindanı tek zindandan toplayıp buna da nefis/nefs’in fücuru demek doğru olacak. Çünkü bir insan aynı zamanda iki zindanda bulunamaz. Bu açıdan insanın en büyük zindanı yine kendisidir. İnsan önyargıların, yanlış bilgilenme ve şartlanmalarının esiri iken bir de nefsinin iblis iğvası ile saptırılmış kötü eğilimlerine kısmen esirdir. İşte bu esaret, dördüncü zindandır. İnsanın kendi boyutları arasında yer alan bu zindan, bizim bir parçamızdır. Kendimizle birlikte taşıdığımız bu zindanın duvarları çevremizi görünür şekilde kuşatmadığından bilincine varmak diğer ilk üç zindana göre daha zordur. Çağdaş insanın bu dördüncü zorba gücün esiri durumunda kalışı; ilk, ikinci ve üçüncü zindandan kurtuluşunu da yararsız ve anlamsız kılmaktadır. Yüzyılımızda tabiat, tarih ve toplum zindanından kurtulan insan anlamsızlık ve boşluk duygusunun bunalımına düşmektedir. Peki neden? Çünkü özgür değil, dördüncü zindanın esiridir.
İkinci dünya savaşından sonra Hollanda’nın Rotterdam şehrinin büyük meydanında ilgi çekici bir heykel vardır. Heykel taştandır. Ancak bütün eklemleri birbirinden ayrılmıştır. Farz-ı misal boyun biraz yana eğri. Yine kol, diz ve bileklerinden de aynı şekilde bu eğrilik göze çarpıyor. Meydanın ortasında duran bu heykele baktığınızda, hafif bir rüzgâr eserse heykelin yıkılıp, döküleceğini beklersiniz. Fakat heykel taştan yontulmuştur. Buradaki espri her an heykelin yıkılıp mahvolacağı korkusunun olduğu bir insan simgesi. Bu heykelde ikinci dünya savaşından sonra insanın içinde bulunduğu durum simgeleştirilmiştir. Heykeltraş, modern insanın dirayetsiz duruşunun simgeleştirdiği bu heykelin sosyolojik gerçekliği manidardır.
Tam da burada Bediüzzaman Haztretlerinin “İman hem nurdur hem kuvvettir” beyanındaki sözü olaya farklı bir renk katıyor. Dolayısı ile iman hem aşktır hem dirayettir. Çünkü dünya muvakkat, toplum muvakkat ve insan muvakkattır. Aşk, yani iman böyle değil. İmanın dünya ve ukba ekseninde ördüğü koridorla insan ancak kurtulabilir.
Nereden? Dördüncü zindandan.