Biraz bu tabirin etimolojisine bakarak, biraz da âlimlerin ve mütefekkirlerin sözlerine kulak vererek anlamaya çalışalım.

Cerbeze Arapça kökenli “crbz” kökünden gelen ve aşağı yukarı aynı veya benzer anlamla Türkçe’ye geçen; ‘hilekârlık’ ve ‘dolandırıcılık’ anlamlarına gelen bir kelime ve tabirdir. Cerbeze, toplumda makbul bir matahmış gibi takdim edildiğinden yol açacağı felâket pek fark edilememiştir. Zaten cerbeze edenin maksadı da, fark ettirmeden insanları kendi maksadına alet etmektir.

Nur Külliyatında cerbeze, aldatıcı bir zeka olarak nitelenmekte olup Bediüzzaman bu meselede şöyle demektedir: “Sebeb-i ihtilâf, hâkim-i zalim [zalim bir hâkim] olan cerbezedir. Fikr-i tenkit ve bedbinliğe istinad eden cerbeze daima zalimdir.”

Yine cerbeze hakkında Üstadımız şunu söylemektedir: “Müteferrik büyük işlerde yalnız kusurları görmek cerbezeliktir; aldanır ve aldatır. Cerbezenin şe’ni, bir seyyieyi sümbüllendirerek [fenalığı çok göstererek] hasenata galip etmektir”.

Bediüzzaman’ın bu gibi ifadelerine göre cerbeze; aynı zamanda bir yalancılıktır. Çünkü Bediüzzaman bir başka yerde de: “Mübalâğa zemm-i zımnîdir [gizli bir kötüleme]” demektedir. Bu meyanda bir başka tesbiti de şudur: “Şu cerbezenin tavr-ı acibi, zaman ve mekânda müteferrik şeyleri toplar, bir yapar. O siyah perde ile her şeyi temaşa eder.” Yani cerbeze; uzun zamanda yapılan hata ve yanlışları bir anda yapılmış gibi gösterip mübalâğa eder.

Yine cerbezenin efkâr-ı ammedeki tesiri sorulunca da, “Bak, o seyyiedir ki, Ararat Dağı [Ağrı Dağı] kadar bize zulüm ve tahkir eden ecnebi bir devleti [İngiltere] ne safsatalı bahanelerle, bilmem hangi tarihte Kırım’da bize yardım etmiş gibi yavelerle, bize dost olabilecek surette gösteriyorlar. Hem Süphan Dağı kadar İslâmiyet’in izzet ve şerefine çalışan güruh-u mücahidîni, acib bahanelerle en fena derekesine indirip, millete düşman gibi gösteriyorlar” der.

Evet Üstad Hazretlerinin bu ifadesinin isbatı olarak; İngiliz, sömürgeleştirdiği o kadar İslâm ülkesi yetmiyor gibi her hayırlı teşebbüsümüzde önümüzü de kesmiş ve bize dünyayı zindan etmiştir. 

Mesela: İngiltere, hayırlı teşebbüslerimizden birisi olan Meşrutiyet’in (1876) ilânı devresinde, kendi sömürgeleri bizdeki demokratikleşmeyi görürse kendilerine karşı ayaklanacakları korkusu ile Rusları tahrik edip, bizi 93 Harbi gibi bir felakete düçar etmiş. Yine; 1908’deki İkinci Meşrutiyet’ten çıkacak hayırlı neticeleri de, başımıza Birinci Dünya Savaşı belâsını açarak engelleyip iplerin ucunu İttihatçılara teslim etmiştir. Hatta bugünkü cumhuriyeti bile güdükleştirmek için, Lozan’da; dinden soyutlayıp laik cumhuriyet haline getirmeyi dayatan da odur. (Bediüzzaman’ın Emirdağ Lâhikası, II. Kısım, s. 537, Büyük Doğu’nun 29. sayısında “Lozan’ın İçyüzü” ismiyle yazılan makaleden.)

Demek o zamanki İngiltere’nin bu kadar cinayete rağmen bir de demokrasi havarisi kesilmesi hamiyet davasında hıyanet olduğu gibi cerbezenin dikâlâsıdır. İşte Bediüzzaman da, ona mukabil “Ben dindar bir cumhuriyetçiyim” demekle oyunları bozmuştur. 

Ve Üstad yine, “Hem yine cerbeze seyyiesine [günahına] zaaf-ı akide [iman zayıflığı] inzimam [ilave] etmesiyle, mesail-i diniyede en zayıf tarafını irae ederek dinsizliğe zemin ihzar ediyor.” (Tulûat) diyor.

Her şeye rağmen yine Üstad, “Güzel gören güzel düşünür, güzel düşünen hayatından lezzet alır.” diyor.

Hulâsaten Bediüzzaman, “En müthiş maraz ve musibetimiz, cerbeze ve gurura istinat eden tenkittir” demektedir. (Hutbe-i Şamiye)

Allah (cc) bizleri bu gibi arızalardan âzâde etsin. Âmin!