Allah’ın Ehadiyet tecellisi olan farklılıklar, çeşitlilikler birer zenginliktir. Farklılıkların zenginlik olması, herkesin kendi dünyasında hissettiği bir durumdur.
Zira hiç kimse tek düze bir hayattan, aynı manzaraya bakmaktan, aynı şeyleri duymaktan hoşlanmaz. Yaratıcı, Ehadiyetin cilvelerini önce duygularımıza kodlamıştır. Bundandır ki, bir an önceki hâlet-i ruhiye ile bir an sonraki hâlet-i ruhiye farklılık arz eder. Bütün bu iniş çıkışlar, farklılıklar, hareketlilikler hayatiyetin işaretidir. Bilindiği gibi, hayatın merkezi olan maddî kalbin grafik göstergesinde de iniş çıkışlar, zikzaklar hayatiyeti, canlılığı işaret ederken, düz çizgi ölümü, ademi işaret etmektedir.
Farklılıkların çeşitliliklerin faydası özellikle fikir bazında değerlendirildiğinde hakikatin bütün yönleriyle ortaya çıkmasına hizmet eder. Zira müsbet ihtilâflar, rahmettir hayırdır. Farklılıkların hayır ve rahmete dönüştüğü yerler hiç şüphesiz, uhuvvetin hâkim olduğu cemiyetler için geçerlidir. Eğer kin, adavet varsa, ihtilâfların, bırakın rahmet olması, akrebin yuvasına, garaz ve enaniyetlerin membaına, zulme ve rezalete dönüşmemesi içten bile değildir.
Böyle bir cemiyette farklılıklar hazmedilemez ve muhalifler birbirinin tahribine ve iptaline çalışır. Çünkü kalp zemininde adavet yeşermeye başlamıştır. Artık fikirler değil, hisler çatışmaya yönelmiştir.
Fikri çarpışmaların, hissî çatışmalara dönüşmesi, uhuvvet ve tesanütün yara alması demektir ki bu durumda sadece hissî çatışanlar değil, aynı geminin içindeki herkes zarar görmeye başlar. O yüzden belki de “husûmete husûmet, muhabbete muhabbet” bir düstur olmalıdır.
Fikirlerin çarpışmasından hakikat ortaya çıkar, fakat hislerin çatışmasından fitne, hıyanet, tarafgirlik, nifak ve adavet çıkar. İkisi de çatışma gibi görünür, fakat birinin muharriki hak ve hakikatin ortaya çıkması iken, diğerinin muharriki haklı olmak, üstün olmak gibi nefis ve ene kaynaklı bir saiktır. Fikri çarpışmalar serbestiyet ve hürriyetin zemininde olur iken, hissî çarpışmalar, yasaklamaların, yok saymaların, istibdatın zemininde oluşur.
Sağlıklı muhalefet, tartışma adabı, fikir ve düşünceleri rahatça ifade edebilme erdemi maalesef bizde çok gelişmiş değildir. Zira bu bir karakter ve kişilik yansımasıdır. Hatta bizim toplumumuz fazla kişilikli insanı kabullenmekte bile zorluk çekmektedir. Ayarlarımızla o kadar oynanmıştır ki samimiyetsiz ve riyakârane davranışları övülmekte ve hatta, bile bile talep edilmekte bunu da marifetmiş gibi algılamaktayız. Tam tersi olan dürüstlüğü, hak arayışını, kendini ifade etmeyi ise kabalık ve kendini bilmezlik olarak kabul etmekteyiz.
Bizde fikre karşı olmak şahsa karşı olmak gibi algılanmaktadır. Çünkü muhabbet ettiğimizi eleştiremez, eleştirdiğimiz de sevemez olmak gibi bir değer kargaşası yaşamaktayız. Bunun sebebi enaniyetlerin şişmiş olması ve şiştiği oranda da, kırılgan hale gelmesi olsa gerektir.
Hasılı, fikirlerin çarpışması fikirlerin onaylatılması da değildir. Dinlemek kabul etmek değerlendirmeye almakla, ancak hakikat ortaya çıkacaktır. Fikirler ancak serbestlik ve hürriyet ortamında gelişir ve meyve verir. Dolayısıyla fikri çarpışmanın (serbestlik ve hürriyetinin) zeminine yol açmayanlar, hissi çatışmaların yolunu açarlar. Hisleri ile hareket edenler ise her türlü provokasyona, manipülasyona, yani iğfal edilmeye ve tesir altında kalmaya açıktır.