“Şeriat, din ve millet” kavramlarının müteradif kavramlar olduğu “Din, dil bir ise milletin bir olduğu” ve Bediüzzaman’ın “Milliyetimiz bir vücuttur, ruhu İslâmiyet, aklı iman ve Kur’ân’dır” dediğini daha önceki makalemizde ifade etmiştik.
Bu makalemizde de din ve şeriat arasındaki hukukî yönden farkı üzerinde duracağız.
İslâm hukukçuları şeriatı dinin “hukuk” alanı olduğu konusunda ittifak etmişlerdir. Malum “ahkâm-ı diniye” dört temel esas üzere müessestir. Bunlar; “itikat, ibadet, ahlâk, hukuk” şeklinde ifade edilmiştir. Hukuk, muamelât ve ukubatı tanzim eden kurallardır. Şeriat, işte dinin bu yönünü konu edinir. Taraf-ı İlâhîden va’z edilen din itikat, ahlâk, ibadet ve hukukun tamamını kapsamı alanına alırken “şeriat” yalnız hukuk alanını tanzim eden kuralları ihtiva eder. Hanefî fukahası “Kur’ân, sünnet ve icmâı ifade etmek amacıyla “usûlü’l-fıkh” yerine “usûlü’ş-şer’” tamlamasını tercih etmişlerdir. İtikada ait bölümüne “usulü’d-din” muamelat yönüne ise “fürûu’d-din” denilmiş ve “iman ile ameli” birbirinden ayırmışlardır.
Bediüzzaman da “daire-i itikadı, daire-i muamelâta karıştırmaya mecburiyet yoktur.” (Münazarat, s. 41.) buyurarak inanç ile muamelat arasındaki farka dikkat çekmiş ve fukahanın “Hüküm koyucu Allah, hükmü açığa çıkaran ise şeriattır” şeklindeki tespitlerine açıklık getirmiştir. Böylece Allah’ın hükümlerini açığa çıkararak uygulama kolaylığını sağlamışlardır.
İmam-ı Azam Ebu Hanife “Allah’ın dininin tek olduğunu, şeriatların ise zaman içinde değiştiğini” ifade eder. (Talim Müteallim, s. 13.) İslâm hukukçuları İslâm devletlerinde “şer’î hukuk” ve “örfî hukuk” adı altında iki nevî hukuk uygulamasını meşru görmüşlerdir. Bu konuda Kur’ân-ı Kerîm’deki “Af yolunu tut, örfe uygun emr-i maruf yap ve cahillerden yüz çevir.” (A’raf, 99.) ayeti ile maslahat gereği toplumun iyi örf ve âdetlerini de şer’î delil kabul etmiş ve bir kısım muamelata ait hükümleri örf üzere bina etmişler ve Peygamberimizin (asm) “Mü’minlerin iyi gördüğü şeyler Allah katında da güzeldir” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, 1:379.) hadisini esas almışlardır.
Fukaha-i İslâm hukukun tedvininde “Adet muhakkemdir.” (Mecelle: 36) “Nassın isti'mali bir hüccettir ki, anınla amel vâcip olur.” (Mecelle: 37) “Örfen maruf olan şey, meşrut kılınmış gibidir.” (Mecelle: 43) “Örf ile tayin, nass ile tayin gibidir.” (Mecelle: 45) “Tüccar arasında mâruf olan şey, aralarında meşrût gibidir.” (Mecelle: 44) gibi kuralları kabul etmişlerdir.
Bediüzzaman Hazretleri “Şeriat, insanlardan sudur eden ef'âl-i ihtiyariyeyi bir nizam ve bir intizam altına alıp tahdit eden kaidelerin hülâsasıdır veya devletin işlerini tanzim eden nizamların, düsturların, kanunların mecmuasıdır. Kezalik, tabiat denilen şey de, âlem-i şehadetin uzuvlarından ve eczalarından sudur eden ef'âl arasında bir nizam ve bir intizamı ika eden İlâhî bir şeriat-ı fıtriyedir. Binaenaleyh, şeriat ile devlet nizamı, mâkul ve itibarî emirlerden oldukları gibi, tabiat dahi itibarî bir emir olup, hilkatte, yani yaratılışta câri olan âdetullahtan ibarettir” (İşârâtü’l-İ’caz, s. 203.) buyurarak insanın fiillerini intizam altına alan nizam ve kanunlar olarak tarif etmiştir.
Sonuç olarak din, “inanç, ibadet ahlâk ve hukuk”tur. Dinin hukuk bölümü insanların iradî fiillerini tanzim eden ve muamelât bölümünü teşkil eder. İslâm hukuku olan Şeriat, “Kur’ân, sünnet, icma, kıyas, örf, istihsan, istihbab, istislah, sedd-i zerayi ve maslahat” gibi kaynaklardan teşekkül etmiştir.