Bu konuda bilgi, belge ve kaynaklara dayalı Bediüzzaman biyografisi, Risale-i Nur imlâ, tashihât ve nüsha karşılaştırmalı çalışmalara ciddî katkılar sağlayan ve kendisinden çok istifade ettiğimiz risâletashih.org sitesinden bir çalışmayı sizlerle paylaşmak istiyoruz. Emek veren muhterem Bilâl Tunç Ağabeye çok teşekkür ederiz.
“Üstâd Bedîüzzamân Saîd Nursî Hazretleri’nin 1911’de Şam’da Câmiu’l-Emevî’de îrâd buyurdukları meşhur Şam Hutbesi ehemmiyetine binâen müteaddid def’alar basılmış. Bugün de ufkumuzu aydınlatıyor. Öyle anlaşılıyor ki, ona ihtiyâç hep devâm edecek. Eserin tab‘ı, tanzîmi, münderecâtı ile ilgili araştırmalar da dahâ uzunca bir müddet süreceğe benziyor. Muhtelif kaynaklarda mevzûumuzla ilgili verilen bilgiler, bâzan birbirini te’yid, bâzan nakzetmekte hattâ önemli sehivler ihtivâ edebilmektedirler. Belgelerle te’yid edilemeyen bilgi ve rivâyetler her zaman ihtiyatla karşılanmalıdır diye düşünüyorum! Mihenge vurup doğruyu seçmek herkesin hem vazifesi hem hakkı…
Burada Hutbe-i Şâmiyye ile ilgili bâzı bilgileri, mümkün olduğu kadar belgeler eşliğinde tedkiklerinize arz etmeye çalışacağız.
El-Hutbetü’ş-Şâmiyye’nin İlk Baskısı:
Abdurrahmân Nursî, tab‘ târîhi, yeri ve baskı sayısı vermemiş: “… Câmi-ül Emevî’de bir nutuk söyler ve bunun sûretini Hutbetü’ş Şâmiyye ismi altında tab‘ etmişlerdir.” 1 Hz. Üstâd’ın kendi elyazısı ile Ahmed Nazîf ve arkadaşlarına yazdığı duâsının bulunduğu “El-Hutbetü’ş Şâmiyye Tercümesi”nin kapağında “İki def’a tab’ edildiği” yazılmışsa da yine yer ve târih belirtilmemiş. Esâsen ilk baskıya veyâ bununla ilgili bir belgeye bugüne kadar ulaşılmış değil. Onun için Şam’da mı, Beyrut’da mı, İstanbul’da mı ve hangi târihte basıldığını tam olarak bilemiyoruz! İkinci baskı bilgilerinden istifâde ile Matbaa-i Ebüzziyâ’da 1911’de basıldığı tahmin olunabilir.
Hâl-i hâzırda Eski Sa’îd Dönemine âid iki nüshaya ulaşılabilmektedir:
1- Matbaa-i Ebüzziyâ’da basılan ve üzerinde “İkinci Tab‘ı, 1330” yazan nüsha: 22 Aralık 1911–10 Aralık 1912.
Bu nüshada, “El-Hutbetü’ş-Şâmiyye (Devâü’l-Ye’s)” ile, zeyli olan “Teşhîsü’l-İllet” aynı kapak içerisindedir.
“Teşhîsü’l-İllet” Rumeli Gezisinin Bir Meyvesidir:
“Sonra Şam’da kalmayarak yine Medreset-üz Zehrâ fikri[ni] vücûda getirmek içün İstanbul’a gelir. Seyâhat-ı Şâhâne münâsebetiyle Rûmeli’ye gider. Ve hattâ şömendöferde bir risâle vücûda getirerek, El-Hutbet-üş Şâmiyye nâm eserin zeylinde tab‘ edilmişdir.” 2 “Devâü’l-Ye’s Zeyli’nin Zeyli” münderecâta dâhil edilmemiş. Aynı matbaada, aynı yılda (H.1330), aynı formatta, aynı harf karakterleri ve aynı puntolarla fakat ayrı bir kitapçık olarak basılmış.
Münderecât: “El-Hutbetü’ş-Şâmiyye (Devâü’l-Ye’s)”, Arabca, 11 sahîfe, 3 satır; “Teşhîsü’l-İllet”, Arabca, 10 sahîfe. Ayni tarihte müstakil basılan “Devâü’l-Ye’s Zeylinin Zeyli” Türkçe, 8 sahîfe.
2- R.1336-H.1338 (15 Eyl.1920 öncesi)’de Evkāf-ı İslâmiyye Matbaasında “Sünûhât” içerisinde basılan nüsha:
Münderecât: “El-Hutbetü’ş-Şâmiyye” Arabca, 9 sahîfe; “Teşhîsü’l-İllet” Arabca, 8 sahîfe; “Bundan yedi sene evvel bir risâleme yazdığım zeyldir” Türkçe, 7 sahîfe.
Nüsha Farklılıkları:
Müteaddid def’alar basılan bir eserde bâzı nüsha farklılıklarının olması gâyet tabîîdir. Sekiz sene ara ile basılan iki “Devâü’l-Ye’s Zeylinin Zeyli” nüshalarındaki farklılıklar Müellifin tasarrufu olmalıdır.
Meselâ: 1912 baskısı “Devâü’l-Ye’s Zeylinin Zeyli”, 1920 nüshasında, “Bundan yedi sene evvel bir risâleme yazdığım zeyldir” başlığı ile verilmiş. 1920 nüshasında, “El-Hutbetü’ş-Şâmiyye”nin ikinci adı olan “Devâü’l-Ye’s” kullanılmamış.
Tercümeler: Arabca aslından bizzat Müellif-i Muhteremi tarafından yapılan Türkçe tercümelerde isim de, muhtevâ da, münderecât da 1912 ve 1920 nüshalarından hayli farklıdır.
Meselâ: Ahmed Nazîf ve arkadaşları tarafından teksir edilen nüshanın kapağında “Bedîüzzamân Sa‘îde’n-Nursî” imzâsıyle verilen bilgilerde isim, “Arabî El-Hutbetü’ş-Şâmiyye’nin Tercümesidir”. “Teşhîsü’l-İllet”, “Hutbe-i Şâmiyye’nin Arabî Zeyli” olarak zikredilir. 3 Bu zeyle, “Hutbe-i Şâmiyye’nin Zeylinin Zeyli” 4“Hutbetü’ş-Şâmiyye’nin Birinci Zeylinin Zeyli”5 eklenmiş, buraya Üstâd’ın Meşrûtiyet dönemindeki “Yaşasın Şerîat-i Garrâ!..” gibi bâzı yazıları, konulmuş. “Hutbetü’ş-Şâmiyye’nin İkinci Zeyli[nin Birinci Kısmı]”; “Hakîkat Çekirdekleri 1. Cüz’”den alınmış vecîzelerdir. 6 “Hutbe-i Şâmiyye’nin İkinci Zeyli’nin İkinci Kısmı”; “Hakīkat Çekirdekleri İkinci Cüz’”den alınmıştır. 7
Yeniyazı Nüshalar:
Yeniyazı baskılarda Külliyât neşreden Yayınevlerince Üstâd’ın Arabca’dan Türkce’ye tercüme ettiği “El-Hutbetü’ş-Şâmiyye” esas alınmaktadır. 1957’de Recep Unaz tarafından Antalya’da İleri (Işık) Basımevinde bastırılan yeniyazı nüshada isim; “Hutbe-i Şamiye Namındaki Arabi Risalenin Tercümesi” iken, 1960 Sinan Matbaası basımında ve ondan sonrakilerde “Hutbe-i Şâmiye”dir. 1912’de müstakil, 1920’de Sünûhât içerisinde basılan “Devâü’l-Ye’s Zeyli’nin Zeyli” ise günümüzde muhtelif yayınevleri tarafından Sünûhât ve Bedîüzzamân’ın Eski Eseleri içerisinde neşredilmektedir. (Bedîüzzamân Sa‘îd Nursî; Bundan yedi sene evvel bir risâleme yazdığım zeyldir, Sünûhât.)8 Hutbe-i Şamiye (Arapça Metin İlâveli): Yeni Asya Neşriyât tarafından neşredilen 2016 baskısı. 21-112 sayfaları yeniyazı Hutbe-i Şâmiye tercümesi. Kitabın sağ başında 16 sayfa olarak konulan Arabî metin El-Hutbetü’ş-Şâmiyye 1920 nüshası esaslı görünüyor. Yeni ve güzel bir tanzim olmuş.
Türkçe’den Arabça’ya Tercüme:
Bu konuda kaynaklar şu bilgileri veriyor: “1952’de müellifin kardeşi Molla Abdülmecid tarafından bu geniş şekliyle olan Hutbe-i Şâmiye, Türkçe’den Arapçaya tercüme edilerek Türkiye’de, Suriye’de ve Mısır’da bir kaç defa basıldı. 1973 senesinde de Âsım Hüseynî tarafından Türkçesinden yeniden Arapça’ya güzel bir üslûb ile tercüme edildi. Ve birkaç kez basıldı.” 9 “Âsım Hüseynî, Dr. Saîd Ramazan El Buti, İhsan Kāsım Sâlihî ve Hizmet Vakfı’ndan bir heyetin yazdığı, yânî şu anda elimizde olan ve bildiğimiz 4 nüsha vardır.” 10
Dipnotlar:
1- Abdurrahman Nursî; Bedîüzzamân’ın Târihçe-i Hayâtı, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul, 1335, s. 35.
2- Abdurrahman Nursî; Bedîüzzamân’ın Târihçe-i Hayâtı, Necm-i İstikbâl Matbaası, İstanbul, 1335, s. 35.
3- Bedîüzzamân Sa‘îd Nursî; age, s. 92.
4- Bedîüzzamân Sa‘îd Nursî; age, s. 121.
5- Bedîüzzamân Sa‘îd Nursî; age, s. 152.
6- Bedîüzzamân Sa‘îd Nursî; age, s. 189.
7- Bedîüzzamân Sa‘îd Nursî; age, s. 233.
8- Bedîüzzamân Sa‘îd Nursî; Eski Said Dönemi Eserleri, Yeni Asya Neşriyât 2009, s. 381.
9- İttihad Yayıncılık; 1911 Şam Hutbesi Tarihçesi. http://www.ittihad.com.tr/hutbe-i-samiye-tarihcesi/
10- Sorularla Risale; Hutbe-i Şamiye Hakkında Bilgi Verir misiniz?