Hurşit Paşa’nın “Ulemâdan ve fakat sahih ulemâdan olanlar isyânın ne kadar muzır (zararlı) olduğunu tamâmıyla idrâk ederek imkân dairesinde önüne geçmeye müsâraat ettilerse de (çalıştılarsa da) seyl (sel) önüne duvar yapılamazdı.” tesbiti önem arz etmektedir. Hiç şüphe yok ki o sahih ulemâdan birisi de Bediüzzaman idi! Zira Hurşit Paşa tarafından Divân-ı Harb-i Örfîde mürafaa edilen Bediüzzaman, yapmış olduğu müdafaa neticesinde söz konusu ihtilâlle ilişiklisi olmadığı anlaşılmış olup beraat edilmiştir. (Hakan Özlen) 

* (...)31 Mart Hadisesinden sonra Ahrarlar dağıldılar, (...) İttihat [ve] Terakki’nin Selânik grubu devlete hâkim oldu. Bunun sonucu olarak Osmanlı Devleti’nde saltanat değişti. / Bediüzzaman, 31 Mart Hadisesi ve Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle “tebeddül-ü saltanat”ın başladığını ve yönetimin el değiştirdiğini ifâde etmektedir... (M. Ali Kaya)

* 31 Mart Olayının kasıtlı bir şekilde din adamlarına, mütedeyyin insanlara mâl edilerek töhmet altında bırakılmaları ciddî bir travmaya (...), söz konusu kesimin avam kısmının Meşrûtiyet ve sonrasında Cumhuriyet rejimine muhalif ve mesâfeli olmalarına (...), uygulamalara bakarak hüküm veren toplumun çok yanlış bir şekilde meşrûtiyet ve cumhuriyete ısınamamalarına yol açmıştır. (Nâsır Yiner)

* Nursî, “meşrûtiyet/cumhuriyet/demokratik cumhuriyet” modelinin İslâm’a uygunluğunu ifâde ederken ve desteklerken, “Batı’nın geliştirmiş olduğu güzel bir sistemdir; onlar uygulamış, güzel sonuçlar almışlar; biz de uygulayalım!” mantığıyla hareket etmemiştir; Batı’yı taklit anlayışıyla değil, bunların aslında dinin özünde olduğunu ispat ederek ve “Kendi malımıza sâhip çıkalım.” mantığıyla hareket ederek, fıkıh hükümlerine atıf yaparak kabûl etmiştir... (Ömer Ergün)

* Divân-ı Harb-i Örfî Mahkemesi’nde Bediüzzaman suçlamalara cevap vermeden önce suçlandığı kavramları açıklamış, “Benim ta’rif ettiğim ve istediğim şekliyle!” diyerek tam bir akademik üslûp kullanmıştır. (Ömer Önbaş & Abdurrahman Kılıç & Nâhit Topaloğlu)

* Bediüzzaman, tek kişinin hükmettiği yönetime karşıtlığı, hürriyet ve meşrûtiyet taraftarlığı ile, (...) İttihatçılarla birliktedir. İttihatçıların yönetime geçip farklı ekip ve uygulamalar ile daha şiddetli bir istibdadı uyguladıklarını görünce bu desteğini çeker! (Sebahattin Yaşar)

* 31 Mart Olayı meşrû yönetime karşı girişilen iki süreçli bir isyan hareketidir. Bu iki süreçten ilkinde, düşük rütbeli askerler üstlerine itaat etmeyerek bâzı bakanları ya da hükûmeti değiştirmeyi hedeflemişler, geçici bir süre başarılı olmalarına rağmen elde ettiklerini koruyamamışlardır. İkinci süreçte üst düzey askerler [il]e İttihat ve Terakki Partisi’nin yanlıları toplanarak meşrû yönetime karşı çıkmışlardır. Bu süreç içerisinde belirleyici konumda olan Hareket Ordusu meşrû yönetimi tanımayarak, çok net olmayan bir tehlikeden dolayı meşrû yönetimi alaşağı etmiştir. (Selim Sönmez)

* 31 Mart Hadisesi kısaca, meşrûtiyeti korumak için Selânik’ten İstanbul’a getirilen ve Nigehban-ı Hürriyet (Meşrûtiyetin Bekçileri) denilen askerî birlikteki 4. Avcı Taburu’nun alt düzey askerlerinin 13 Nisan 1909’da ayaklanmasıyla başlamıştır. Daha sonra farklı birliklerden askerlerin, (...) ulemâ ve ilmiye sınıfı dâhil çeşitli sınıftan kişilerin katılmasıyla büyümüştür. Olay Selânik’e “Meşrûtiyet mahvoldu!” diye rapor edilmiş ve yine Selânik’ten yola çıkan Hareket Ordusu tarafından bastırılmış, ardından bu bahâneyle meşrû hükûmet ve sultan görevden el çektirilmiştir! (Şevki Âdem)

***

Not: Yukarıdaki tesbitler, “Köprü” dergisinin “Bir hukuk manifestosu: Divan-ı Harb-i Örfî” konulu Kış 2021 tarihli sayısından derlenmiştir.