Evet, her bir uzuv, bir şey için yaratılmıştır; o uzvu, o şeyde kullanmakla mükelleftir. Meselâ, her bir hasse için bir ibadet vardır; onun hilâfında kullanılması dalâlettir.
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
Ayetlerin bahsettikleri hakikatler, şiirlerin bahsettikleri hayâlâttan pek vâsi ve pek yüksektir. Bu itibarla, şiirden addedilmemiştir.
Hem de âyetler sahibinin şuunat ve ef’alinden bahseder. Şiir ise fuzulî olarak, gayrdan bahseder.
Hem de filcümle âdi şeylerden bahsi harikulâdedir. Şiirin harikulâdelerden bahsi, ale’l-ekser âdidir.
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
Hâlık’ın vahdetini gösteren âyineler ve delillerini okutan sayfaların pek çok çeşitleri olduğu gibi, merkezleri bir ve birbirinin içine dâhil olmuşlardır. Binaenaleyh, bir âyinede göründü veya bir sayfada okundu mu, hepsinde de görünür ve okunur. Fakat birisinde görünmemesi, hepsinde görünmemesini istilzam etmez.
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
Bir kelimeyi yazan harfini yazanın gayrisi, bir sayfayı yazan satırı yazanın gayrisi, kitabı yazan sayfayı yazanın gayrisi olması mümkün olmadığı gibi; karıncayı halk eden cins-i hayvanı halk edenin gayrisi, hayvanı yaratan arzı yaratanın gayrisi, arzı halk eden Rabbü’l-Âlemîn’in gayrisi olması muhaldir.
Rububiyet-i ammenin işaretlerindendir ki, kâinat kitabında öyle büyük harfler vardır ki, o harflerin bir kısmında bir kelime yazılıdır, bir kısmında bir kelâm, bir kısmında bir kitap yazılıdır. Meselâ, o kitapta bahir, şecer, arz birer harf makamındadırlar. Birinci harfte semek kelimesi, ikincisinde şecer kelâmı, üçüncüsünde hayvan kitabı yazılmıştır. Hatta “yâ sin” suretinde tam Yâsin Sûresi yazıldığı gibi, bazı masnuatta, bir kelime olan isminde, çekirdeğinde o masnuun suresi ve kitabı yazılmıştır.
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
Yıldızlar, şemsler arasında mümaselet olduğu gibi, filcümle müsavat da vardır. Binaenaleyh, onlardan biri ötekilere Rab olamaz. Ve onlardan birine Rab olan, hepsine de Rab olur; ve keza, her şeye de Rab olur.
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
İnsanın bir ferdinde bir cemaat-i mükellefîn bulunur. Evet, her bir uzuv, bir şey için yaratılmıştır; o uzvu, o şeyde kullanmakla mükelleftir. Meselâ, her bir hasse için bir ibadet vardır; onun hilâfında kullanılması dalâlettir. Meselâ, baş ile yapılan secde Allah için olursa ibadettir, gayrisi için dalâlettir. Kezalik, şuâranın hayalen yaptıkları hayret ve muhabbet secdeleri dalâlettir. Hayal, onunla fâsık olur.
Mesnevî-i Nuriye, Şemme, s. 214
LÛGATÇE:
arz: Yer, dünya.
bahir: Deniz.
gayr: Başka, diğer.
Hâlık: Yaratıcı, Allah.
istilzam: Gerektirme.
masnuat: Sanatla yapılmış şeyler.
mümaselet: Benzeme, benzeyiş.
müsavat: Müsavilik, eşitlik.
rububiyet-i amme: Cenab-ı Allah’ın her şeyi içine alan terbiye ediciliği.
semek: Balık.
şecer: Ağaç.
şems: Güneş.
şuunat: Şuunlar, keyfiyetler, haller; işler.
vahdet: Birlik ve teklik.
vâsi: Geniş, engin, bol.