Deyim Bağlamından Koparsa

Deyimlerin çok ilginç hayat hikâyeleri vardır. Bazıları bir bağlam bulup deforme olarak tam uzak manalara kaçabilmektedirler. “Hay’dan gelen, Hu’ya gider” deyimi buna bir örnektir.

Aslına bakarsanız Hay da, Hû da Allah’ın isimlerindendir. Hay, Allah’ın her an ve daimî olarak diri ve sonsuz hayat sahibi olduğunu ifade eden ismidir. Hû da “O” manasında bir zamir olup Allah’ın Yüce Adını ve Zat-ı Muallâsını ifade eder. Bu durumda “Hay’dan gelen Hû’ya gider” sözü, “Allah’tan gelen, Allah’a gider” manasını ifade ediyor olmalıdır.

Nitekim bu bir deyimse eğer, bu, örfçe pişirilen yemeklerden olmalıdır. Örf, bu yemeği Hay ve Hû adları evrat ve ezkâr olarak çekildiği günlerde pişirmiş olmalıdır. Meselâ Halvetîlerde seyr-i süluk yedi isimle yapılır. Bu yedi esmaya La İlahe İllallah zikri ile başlanır. Sırayla Allah, Hû, Hak, Hay, Kayyûm ve Kahhar isimleriyle devam edilir. Salik bir ismin zikrine ve feyzine kemal derecede mazhar olduğunda sonraki isme geçer. Makamlar ve feyizler yükseldikçe imtihan ağırlaşır, çile şiddetlenir, feyiz zorlaşır. Salik’ten her yeni makamda bir öncekine göre çok yüksek sabır ve dirayet istenir.

Salik bazen bir makamda yıllarca kalabilir. Kabiliyeti geçmeye elvermez. Bazen de terfi kaybeder, düşer. Diyelim Hay makamına yükselen salik, bu makamın halini koruyamadığında, feyzine mazhar olamadığında Hû makamına düşer. Kaldığı yerden zikre başlar. Böyle salik için, kafiye yakınlığı da arz eden “Hay’dan gelen, Hû’ya gider” sözü zihinlerde zamanla deyim halini almıştır.

Rızık Allah’tan Gelir

Sonraları bu deyim kontrolsüz kazançlara kaymış olmalıdır. Toplum, kontrolsüz, emeksiz ve haram kazançları ilk sahibi olan Allah’a avdet ettirmiştir.

Alın teri olmadan, miras yolu ile veya hak etmeden kazanılan bir mülk ve para kolay kaybedilir. Kolay kazanılan kolay kaybedilir. Çünkü emek sarf edilmemiştir ve kıymeti bilinmez. Böyle mal, acımadan harcanır, tutumlu olunmaz ve har vurup harman savurulur!

Anlatılır ki, oğlan evlenme çağına gelince babasına, “Baba! Beni evlendir!” demiş. Babası da: “Tamam oğlum. Yarın bir lira kazan, getir; evlendireyim” demiş.

Çocuk, bir liradan da ne olacak demiş, annesinden bir lira alıp getirmiş. 

Babası bu bir lirayı aldığı gibi balkondan fırlatıp atmış. Oğluna tekrar:

“Oğlum. Yarın bir lira kazan, getir; evlendireyim” demiş. Çocuk bozulmuş, ama bozuntuya vermemiş. Ertesi gün ağabeyinden bir lira alıp babasına getirmiş. Babası bu bir lirayı da aldığı gibi balkondan fırlatmış, atmış.

Tekrar oğluna: “Oğlum. Yarın bir lira kazan, getir; evlendireyim” demiş.

Alın Terinin Hukuku

Çocuk bu defa ertesi gün bir iş yapmış, para kazanmış. Kazancından bir lirasını getirmiş. Babası bu bir lirayı da aldığı gibi balkondan atmak istemiş.

Ama çocuk çığlığı basmış: “Atma baba! Onu kazanıncaya kadar ter topuklarımdan çıktı!”

Babası bu defa: “Tamam oğlum! Alın terinin hukukunu şimdi fark ettin. Artık seni evlendirebilirim.” demiş.

İnsan terleyerek kazandığını kaybetmek istemez. Oysa uğrunda ter dökmediği malı çabuk kaybeder. Terlemeden kazandığın mal Allah’ın malıdır, uğrunda terlediğin mal ise senin malındır. Her ne kadar bu sahiplik mecazî de olsa.

Deyim bu durumu ifade eder bir şekle girmiştir. Ve zamanla öyle anlam kayması yaşamıştır ki, kumardan ve haramdan kazanılan malın çabuk telef olup hayır getirmediğini ifade için de kullanılır olmuştur.

Bize düşen helâlinden ve alın teri ile kazanmaya bakmaktır. 

Ve kazancımızı tutumlu harcamak, varsa zekâtımızı vermek ve Hay ve Hû olan ve bize kazandıran Cenab-ı Allah’a şükretmektir.