Her bir masnuda tahakkuk eden kemal-i sanat, Sâni’in her mekânda ve her masnuun yanında bulunmasına delâlet ettiği gibi, hiçbir mekânda ve hiçbir masnuun yanında bulunmamasına da delâlet eder.

Ve keza, insan her bir şeye muhtaç olduğu cihetle, her şeyin melekûtu elinde ve her şeyin hazinesi yanında olan Zat-ı Akdes’ten maada kimseye ibadet edemez.

Ve keza, insan vücud, icad, hayır, ef’al cihetiyle pek küçük, nâkıs olmakla karıncadan, arıdan edna, örümcekten daha zayıftır. Fakat adem, tahrip, şer, infial cihetiyle semavat, arz, cibalden daha büyüktür. Meselâ, hasenât yaptığı zaman, habbe habbe yapar; seyyiat yaparsa, kubbe kubbe yapar. Evet, meselâ küfür seyyiesi bütün mevcudatı tahkir eder, kıymetten düşürür.

Ve keza, insanın bir cihetle kıl kadar bir ihtiyârı, zerre kadar bir iktidarı, şuâ kadar bir hayatı, dakika kadar bir ömrü, cüz’î bir cüz kadar mevcudiyeti varsa da, diğer cihetle hadsiz bir acz ve fakrı da vardır. Kadîr-i Mutlak ve Ganiyy-i Mutlak’ın tecelliyatına geniş bir ma’kes olur.

Ve keza, insan hayat-ı dünyeviye cihetiyle bir çekirdek olup, pek büyük semere ve sümbüller vermek için kendisine tevdi edilen cihazatı bazı maddeleri elde etmek için, tavuk gibi toprakları, gübreleri, necisleri eşmeye sarf eder; faydasız tefessüh eder. Ve hayat-ı maneviye cihetiyle emelleri ebede kadar uzanan bir şecere-i bâkiyedir.

Ve keza, insan fiil ve sa’yi cihetiyle zayıf bir hayvan olup, daire-i sa’yi pek dardır. İnfial, sual, duâ cihetiyle Rahman-ı Rahîm’in aziz bir misafiridir, dairesi hayal kadar geniştir.

Ve keza, insanın hayat-ı hayvaniyeden aldığı lezzet, bir serçe kuşunun lezzeti kadar değildir. Çünkü insanda hüzün, keder, korku var; onda yoktur. Fakat cihazat, hissiyat, duygular, istidadlar itibarıyla hayvanların en âlâsından fazla lezzet alır. İnsanın şu vaziyetine dikkat edilirse anlaşılır ki, bu kadar cihazat, bu hayat için olmayıp, ancak bir hayat-ı bâkiye için kendisine verilmiştir.

Ve keza, insan saltanat-ı rububiyetin mehasinine nâzır ve esma-i kudsiyenin cilvelerine dellâl ve kalem-i kudretle yazılan mektubat-ı İlâhiyeyi mütalâa ile mütefekkir olduğu cihetle eşref-i mahlûkat ve halife-i arz olmuştur.

Mesnevî-i Nuriye, Onuncu Risale, s. 241

LÛ­GAT­ÇE:

adem: Yokluk.

cibal: Dağlar.

delâlet etmek: İşaret etmek.

ef’al: Fiiller.

eşref-i mahlûkat: Yaratılmışların en şereflisi.

hasenât: İyilikler.

infial: Üzerinde iş yapılma, bir tesirin gücü altında hareket etme.

maada: Başka, gayrı.

ma’kes: Yansıtıcı, ayna.

masnu: Sanatla yapılmış eşya, varlık.

mehasin: Güzellikler.

melekût: Bir şeyin iç yüzü, hakikati, aslı.

nâzır: Nezaret eden, bakan.

Sâni’: Sanatla yaratan Allah.

sa’y: İş, çalışma, çabalama.

seyyiat: Seyyieler, fenalıklar, kötülükler.

şuâ: Işın.

tefessüh etmek: Bozulmak, çürümek.

tevdi edilmek: Emanet edilmek.

Zat-ı Akdes: Her türlü kusur ve noksandan yüce olan Zât, Allah.