İki Ayrı Kavram

“Dinde içtihat” ayrı, “dinde reform” ayrıdır. Reform latince kökenli bir kelimedir. Reformare veya reformatio, “bir şeye yeniden şekil vermek”tir. “Re” yapmak ve uygulamak, form ise bir biçim vermek ve yenilemek demektir. Kamuda idarî ve ekonomik alanda yaşanan tıkanıklıkları aşmak ve krizleri çözmek için ortaya konulan yeniliklerin her biri birer reformdur.

İçtihada gelince… Kelime mânâsı itibarıyla “çalışmak” demektir. Bir konuda “çaba göstermek, bütün gücünü kullanmak, ısrarlı olmak” anlamındaki cehd kökünden türemiştir.  “Bir konuda elden gelen çabayı sarfetmek, bir şeyi elde edebilmek için olanca gücü harcamak” gibi manalara gelir.

İki kelimenin, temelde farklılıkları derindir. 

İslâm dini için reform kavramını kullanmak doğru değildir. Çünkü İslâm dini hak dindir. Her kuralı vahye dayanır. Kurallar arasına yeni bir kural sıkıştırılmaz. Bir kural kaldırılıp yerine yeni bir kural konmaz. Çünkü kaldırılacak kural yoktur. Buna insanın yetkisi yoktur. Bu reform olur ve din buna izin vermez.       

Temel Farklar

Farkları ise pek açıktır. Şöyle ki:

1- İçtihat temel kaynağa bağlı, temel kaynak incitilmeden, mânâsının daha iyi anlaşılmasını sağlamak, yeni uygulama yolları bulmak, bu çerçeve de yeni problemler olursa “temele” bağlı kalarak çözmek çabasıdır.

Reform ise zamanın şartlarına ve anlayışına göre yeni meseleyi başka normlara göre, meselâ “saf akla” göre çözmektir. 

Örneğin, müçtehit imamlar kanamanın abdesti bozup bozmayacağı meselesini akla göre değil, yine vahiy kaynaklarına dayanarak çözmüşlerdir. Buna rağmen ihtilaf olmuş mudur? Olmuştur; ama ihtilafa zaten vahiy sahibi müsaade etmiştir. İhtilaf dinin çeşitliliğidir.

Hazret-i Aişe validemiz Resulullah Efendimiz’in (asm) mübarek yüzünde bir kan gördü. O kanı eliyle siliverdi. Resulullah bundan sonra abdestini yeniledi. Vak’a budur.  Bu vak’ayı yorumlayan Mezhep İmamları, farklı hükümler çıkardılar. Meselâ İmam-ı Azama göre kan abdesti bozar, İmam-ı Şafiiye göre kan bozmaz, ama kadına temas abdesti bozar. Bu hükümler, bu vak’anın yorumlanmasından çıktı.

Aynı vak’ada iki farklı hüküm. İki hüküm de vahiy kaynağında mevcut. Kanın abdesti bozması veya kadına temasın abdesti bozması birer içtihattır, ama reform değildir. İçtihat vak’ayı değiştirmez, vak’aya harfi harfine bağlıdır.  Vak’ayı doğru yorumlamaktan sorumludur. Doğruluğunu da yine vahiy denetler.      

İçtihat Mükemmelliğin Göstergesidir

2- İçtihad da reform da akıl ile yapılır; tamam. Ama içtihatta vahiy aşamazsınız. Reform ise hiçbir yere bağlı değildir. Bağlı olduğu bir kurum yoktur. Bu yüzden bazen adına reform denilen şey bozmaktan ileri geçmez. 

Meselâ 30’lu yılarda Avrupa dinde reform yaptı, ilerledi; biz de yapalım ilerleyelim diye camilere sıra koymaya kalktılar. Bu bir içtihat değildi; ama reform girişimiydi. Tutmadı.

Dinde içtihat edecek çok hususların olduğu doğrudur. Ama reform yapılacak tek husus yoktur.

Çünkü Allah dini insan aklına hitaben göndermiştir. Yorumları doğru olmak şartıyla içtihat etmek sevaptır da. Hatta “içtihat eden yanılırsa bir sevap alır, yanılmazsa, doğruyu bulursa iki sevap alır.” denmiştir. Yanılan kişinin aldığı bir sevap, içtihat sevabıdır.

İslâm dini mükemmel bir dindir. Hatta bu dinin içtihada izin vermesi de mükemmelliğinin neticesidir.