Mutlak Mefhumu Üzerine
Mutlak sözlükte mukayyet olmayan, kayıtlı ve sınırlı olmayan, sınırsız olan, bütün sıfatlarıyla ve özellikleriyle kimseye bağlı olmayan, kendi başına var olan gibi manalara gelir. Mutlak mefhumunun zıttı mukayyettir. Yani kayıtlı ve sınırlı olmaktır. Mesela Allah mutlak hakikati ifade ederken, Allah’ın dışında her varlık her sıfatıyla mukayyettir, yani kayıtlı ve sınırlıdır.
Mutlak mefhumu diğer bir manada göreceli olmayan, izafi olmayan, nisbî olmayan, var olmak için başka hiçbir varlığın desteğine ihtiyacı olmayan, kendiliğinden var olan, varlığının nedeni yine kendisi olan, var olmak için hiçbir şeye muhtaç ve bağlantılı olmayan demektir.
Mutlak varlık hiçbir şeyle eksiltilemez, hiçbir şeye benzemez, hiçbir şekilde zıttı olmaz, eksikli olmaz, değişmek, başka türlü olmak, yükselmek, alçalmak, kemale ermek gibi hallerde bulunmaz. Bu manalarda mutlak olan sadece Allah’tır.
Felsefede ve Fıkıhta Mutlak Mefhumu
Mutlak kelimesi günlük dilimizde, bağımsız ve şartız olan şey, hiçbir şey ile sınırlandırılmayan şey, sınır kabul etmeme hali demektir. Felsefede ise mutlak; sınırsız, sonsuz, şartsız, değişmeyen, zorunlu olan şeye denir.
Bu manada felsefede mutlak, her şeyi var kılan, tüm insan fertlerinin dışında var olan, insanın kendisinin var kılmadığı, insandan bağımsız olarak var olan nesnel bir varlıktır. Ki bu varlık Allah’tır. Sonlu ve sınırlı olan insan zihni, dünyayı meydana getiren ve bilginin konusu olan gerçek nesneleri meydana getiremez. Bütün bu nesneler ve varlıklar, insanın dışında başka bir varlığın eseri olmalıdır. O varlık Allah’tır.
Tasavvufta mutlak, her şeyden münezzeh olan varlık demektir.
Mutlak ve mukayyet kelimeleri fıkıh usulünde de kullanılır. Fıkıhta mutlak, herhangi bir sıfatla kayıtlanmış olmayan şey, mukayyet ise herhangi bir sıfatla kayıtlanmış şey demektir. Mesela “insan, kitap” gibi yalın kelimeler mutlak iken, imanlı insan, dürüst insan, el yazması kitap, çalışkan öğrenci gibi sıfatlar konduğunda kelime mukayyet olur.
Tefsirde Mutlak Mefhumu
Tefsirde de kelimelerin mutlak ve mukayyet yapıları Kur’ân’ı doğru anlamak için önemli bir yere sahiptir. Bir ayette mutlak olarak bulunan bir lafız başka bir ayette mukayyet olarak gelmemişse, sınırlandırılmasına dair bir delil de yoksa mutlak kabul edilir.
Mesela Bakara Suresi 185. Ayette “eyyam” (günler) kelimesi bunlardandır.
Burada geçen “günler” kelimesi başka aynı konudaki hiçbir ayette “peş peşe” kaydıyla kayıtlanmamıştır. Dolayısıyla mutlak manada, “birbirinden bağımsız günler” demektir.
Mesela bir kişi hastalığı nedeniyle 3 gün oruç tutamamış olsa, sonradan peş peşe değil, isterse “3 ayrı günlerde” de kaza edebilir. Yani “peş peşe tutma mecburiyeti yoktur” hükmü, kelimenin mutlak yapısından çıkarılmıştır.
Bir örnek de Risale-i Nur’dan verelim: “Yahudi ve Hıristiyanları dost edinmeyin.”1 Ayetinde bulunan nehiy, yani “dost edinmeyin” yasaklaması “umumî” değildir, ama “mutlaktır”. Yani bütün Yahudi ve Hıristiyanları her şartta kapsamaz. Fakat bütün Yahudi ve Hıristiyanları belirli durumlarda kapsar. Kelime “mutlak” olduğu için sınır kabul eder. Zaman bir büyük müfessirdir. Kaydını ortaya koyabilir ve kelimeyi sınırlayabilir.
Mesela bu yasaklama, Yahudi ve Hıristiyanlar için, sadece Yahudilik ve Hristiyanlık sıfatları yönüyledir. Başka sıfatlar yönüyle değildir. Mesela Yahudi veya Hıristiyan bir eşin olsa, onu dost edinmeye ve sevmeye yasak yoktur.2
Dipnotlar:
1- Maide Suresi: 51
2- Eski Said Dönemi Eserleri, Münazarat, s. 184