“Hem de dostluğun sebebi vardır. Zira komşudurlar. Komşuluk, dostluğun komşusudur. Hem de onlar uyandılar, dünyaya yayıldılar, terakkiyat tohumlarını topladılar; vatanımızda ekecekler. (...) İşte şu noktalara binâen, onlarla ittifak etmek lâzımdır.” (E.S.D.E., Münâzarât, s. 183) 

Peki, asırlarca bizim tebamız olan kaçak bir milletle dost olalım ki!? 

Muhteşem cevap yine Bediüzzaman’dan: 

Suâl: “Ermeniler zimmîdirler. Ehl-i zimmet, zimmettarlarıyla nasıl müsâvî olur?” (Zimmî: İslâm devleti vatandaşı olan ve vergi veren Hıristiyanlar ve Yahudîler.) 

Cevap: Kendimizi dev aynasında görmemeliyiz. Kabahat bizde. Tamamen zimmetimize alamadık, bihakkın adalet-i Şeriatı gösteremedik. Şeriat dairesinde, hukuklarını istibdadın sünnet-i seyyiesiyle muhafaza edemedik; sonra da istedik, kuvvetimiz kalmadı. Ben şimdi Ermenilere bir nevi zimmî-i muâhid nazarıyla bakıyorum. 

Suâl: “Ermeniler bize düşmanlık edip, hile ve hıyanet ediyorlar. Nasıl dostluk üzerinde ittifak edeceğiz?” 

Cevap: Düşmanlığın sebebi olan istibdat öldü. İstibdadın zevaliyle dostluk hayat bulacak. Size bunu kat’iyen söylüyorum ki, şu milletin saadeti ve selâmeti Ermenilerle ittifak ve dost olmaya vabestedir.” (E.S.D.E., Münâzarât, s. 183-184) 

Yerinde ve ölçüsünde kullanılmayan düşmanlık duygusu çok kötü bir haslettir. Ahlâkı ifsat eden benlik, kibir, enâniyetten de kaynaklanır. Kin, düşmanlık şan, şeref ve izzetleri paymal eder.  

Halbuki, Ermenilere karşı vatandaş olmaları açısından dinî mesuliyetlerimiz vardır. İslâmiyet, mü’minler arasında “dinî”, vatandaşlar arasında “vatânî”, insanlar arasında “meslekî” kardeşlik, dostluk bağlarını tesis ederek ahlâkî irtibatları sağlar. Tarihte biribiriyle savaşan ve düşman olan nice milletler bugün dost olmuş, anlaşmalar, ittifaklar yapmış ve dayanışma içinde yaşıyor. 

Dolayısıyla, Ermenilerle olan tarihî hadiseleri tarihe bırakıp zillete düşmeden, izzetimizi koruyarak dostluk ve barış elini uzatmalıyız. Bu dünyevî saadetimiz için de elzemdir.