İslâm ahlâk ve terbiyesinden uzak kalıp günümüz medeniyetine göre düşünen ve hareket edenler toptancı, ölçüsüz ve dengesiz yaklaşmaları kaçınılmazdır.
O dehşetli durumlardan birisi şudur:
“Bu asrın acip bir hassasıdır. Bu asırdaki ehl-i İslâmın fevkalâde safderunluğu ve dehşetli cânileri de âlicenâbâne affetmesi ve bir tek haseneyi, binler seyyiatı işleyen ve binler manevî ve maddî hukuk-u ibâdı mahveden adamdan görse, ona bir nevî taraftar çıkmasıdır. Bu suretle, ekall-i kalîl (azın azı) olan ehl-i dalâlet ve tuğyan, safdil taraftarla ekseriyet teşkil ederek, ekseriyetin hatasına terettüp eden musîbet-i âmmenin devamına ve idamesine, belki teşdidine kader-i İlâhiyeye fetva verirler; ‘Biz buna müstehakız’ derler.” (Bediüzzaman, Kastamonu Lâhikası, s. 24)
Kimi makam ve mevki sahipleri, iktidar mensupları sinek kanadı kadar küçük ve güzel bir hareket, bir iş yapar, tarafgir onu gözünün önüne koyar, binlerce seyyiatını, cinayetini, zulmünü örter; onu alkışlar. Ve onu alicenabane affeder ve onun rızasını kazanmaya çalışır!
Böylece zulümlerini görmezlikten gelir ve ona meyleder; yaptığı zulümlere ortak olur. Allah kimseyi böylesine vahim bir tarafgirlik ve ölçüsüzlüğe düşürmesin.
Şu dehşet ve vahşet yüklü yaklaşımı ya sergileriz veyahut da maruz kalırız: Dünyaca havas tanınılan insanlardaki meziyet, sebeb-i tevazu ve mahviyet iken, tahakküm ve tekebbüre sebeb olmuştur. Fukara âczi, avamın fakrı, sebeb-i merhamet ve ihsan iken, esarete mahkûmiyetlerine müncer olmuştur.
“Bir işde mehasin ve şeref hasıl oldukça, havassa peşkeş edilir; seyyiat olsa, avama taksim edilir. Meselâ, bir tabur galebe çalsa, şan ü şeref kumandana verilir, taksim edilmez. Mağlûb olduğu vakit, seyyie tabura taksim edilir. Meselâ: Bir aşiret namuskârane bir iş etse, ‘Âferin Hasan Ağa’ derler. Fenalık ettikleri vakit, ‘Tuh ne pis aşiret imiş’ diyecekler. ‘Musîbet geldikçe bana bağırıyorlar, tatlı yendikçe Cündüb çağrılıyor’ kavl-i meşhuru, şu âcib zulmün tercümanıdır.
“Hem de şu içtimaî sistemdeki damar-ı zulmün bir mecrası da şudur: Yüksek tabakada birinin öldürülmesiyle, çok seneler matem tutulur. Halbuki onun cinayetiyle tabaka-i avamda yüzer, belki binler kişi telef olsa, bir-iki günde unutulur. Şu ise adalet-i Kur’âniyeye zıddır. Bir şah, bir gedayı öldürse; şeriat kısâsa hükmeder, ikisini bir görür.” (Bediüzzaman, Sünûhat, s. 93)