Altı asırlık Osmanlı tarihinde sarsıntılarla dolu birçok dönüm noktası var. Bunların içinde meşhur olanlardan biri Ankara Çubuk Savaşındaki mağlubiyetin sebebiyet verdiği “Fetret dönemi”dir: Temmuz 1402–Temmuz 1413.
Bir diğer kritik dönem, Nizâm-ı Cedit ve Sekbân-ı Cedit denemeleriyle başlayıp, dur-durak bilmeyen Yeniçeri isyanlarıyla çalkalanan 1800’lü yılların ilk devresidir.
Bir başka dönüm noktası ise, İttihat ve Terakki Cemiyeti yahut komitesinin siyasette hakim ve hükümrân olduğu 1909-1919 arasındaki on yıllık iktidar dönemidir.
Bütün İttihatçıları bir tutmamak, hepsini aynı kategori içinde değerlendirmemek lâzım. Kendi içinde bir koalisyon gibidir. İyisi var, kötüsü var; diktatörü var, hürriyetçisi var; milletperver olanı var, millet düşmanı olanı var. Vesaire… Meseleye toptancı bir bakış yanıltıcı olur.
Şimdi de, o dönemdeki siyasî ve askerî gelişmelerin seyrine kısaca bir göz gezdirelim.
*
İkinci Meşrûtiyet (aslında Hürriyet) döneminin ilk seçimleri 1908 yılı sonlarında gerçekleştirildi. Meclis-i Mebusan’ın açılış merasimi 4 Aralık günü yapıldı.
1908’deki genel ve 1911’deki kısmî seçimlerde, seçmenlerin birinci tercihi İttihat–Terakki, ikinci tercihi ise Ahrar Fırkası idi.
Buna rağmen, rakip ve rekabetten hiç hazzetmeyen İttihatçılar, türlü dalavere ve komitacılık faaliyetleri ile iktidar imkânını hep ellerinde tutmaya çalıştılar.
Aslında, İttihatçılar arasında doğru dürüst bir devlet adamı yoktu. Ancak, onlar zorbalık metodunu iyi kullanmasını bildikleri için, hükümetleri, hatta padişahı dahi hep tesir ve baskı altında tutmayı başardılar.
*
Osmanlı Meclis–i Mebusanı, İttihatçıların baskısı altında iş yapan Sultan Reşad’ın fermanıyla, 18 Ocak 1912’de feshedilerek kapatıldı. Aynı anda, yeni seçimlerin üç ay sonra yapılmasına karar verildi.
Ne var ki, 18 Nisan 1912’de toplanan yeni Meclis, 5 Ağustos günü tekrar feshedildi. Ardından, sıkıyönetim ilân edildi. Dahası, Balkan Harbi gerekçe gösterilerek yeni bir seçim yapılması cihetine de gidilmedi. Bu sebeple, siyasî gerilim hemen hiç eksik olmadı.
Nihayet, 23 Ocak 1913’te Babıali Baskını ile iktidarı ele geçiren İttihatçılar, ülkenin mukadderatını tek parti sultasının altına soktu. (Bu arada şunu da hatırlatalım ki: O günlerin aciz kabinesini tasvip etmek mümkün değil. Edirne Bulgarın istilasına uğramış. Hükümetin bakanları, toplantı üzerine toplantı düzenlemekten başka bir şey yapamaz hale gelmişler. Bir de Halaskâran-ı Zâbitân diye bir askerî grupla siyaseten temasa geçmiş durumdalar. Asker, siyasetin göbeğinde yani.)
1914’te yapılan genel seçimlere de, ne yazık ki aynı atmosfer içinde gidildi. Seçmen vatandaşlar, sadece İttihatçı olanları seçip Meclis’e gönderebildi.
Bu tarihte yapılan seçimler, 1923 sonrası Türkiye’si için de bir nevi örnek teşkil etmiş oldu.
*
Koca Osmanlı devleti, yaklaşık on yıl müddetle (1908–1918) İttihatçıların elinde adeta oyuncak oldu. Keyfî uygulamalar, aldı başını yürüdü.
İttihat–Terakki Cemiyeti, homojen değil; karma ve kozmopolit bir yapıdaydı. Cemiyette ırkçı, mason, despot, tetikçi gibi berbat adamların yanı sıra, şüphesiz aralarında hamiyetli ve çok iyi niyetli şahsiyetler de vardı. Ancak, bu cemiyetin bilhassa siyaset kanadı gitgide bozulmaya yüz tuttu.
İyi niyetli olanlar, zaman içinde inisiyatifi ele alamadı. Bu sebeple, toptancı bir değerlendirme cihetine gidilmemeli.
Dahilde devletçilik oyunu oynamaktan geri durmayan İttihatçılar, özellikle II. Balkan Harbi ile I. Dünya Harbi esnâsında ise, dış güçlere karşı canla başla çalışmaktan geri durmadı. İşte, İttihatçıların diğer vahim hatalarının yanında, bir hakperestlik nişânesi olarak onların bu meziyetlerini de belirtmekte fayda var. Yoksa, meselenin mühim bir tarafı eksik kalır, yanlış olur.