Bediüzzaman’ın eşi ve benzeri görülmeyen hayatı boyunca en ciddî eğitimi, Hicrî 1309 yılının kış aylarında gittiği Doğu Bayezıd’da gerçekleşmiştir. Milâdi olarak 1891 yılının son ayları ile 1892 yılının ilk aylarını kapsayan üç aylık bu dönemde hocası, Şeyh Muhammed Celâlî Hazretleri’dir. Medreselerin eğitim metoduna göre on beş senede okutulan Molla Cami’den sonraki bütün kitapları, o henüz on dört yaşında iken ders almış ve öğrenimini başarıyla tamamlamıştır. Bu noktada Bediüzzaman Hazretleri’nin ezberine almış olduğu doksan kitabın neler olduğunu icmalen nakledelim. Yapılan araştırma ve incelemeler sonucunda bu listenin de yüzde yüz kesin olmadığı, ancak liste hazırlanırken çok dikkat edilerek müzâkere edildiği de nakledilmektedir. Yapılan araştırma ve incelemelerde bu kitapların tasnifatı şöyledir:
Bediüzaman’ın ezberine aldığı 90 kitap:
I. Sarf: Kelime türemeleri ve fiil çekimleri konularını işleyen temel Arapça gramer biliminin adıdır. Bediüzzaman Sarf ilmi ile ilgili 3 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1- Tasrîf-i İzzî, 2- Merâh’ul-Ervah, 3- Şâfiye.
II. Nahiv: Arapça dilbilgisinin ikinci kademesi olan cümle yapısı ve kuruluşu ile ilgili konuların anlatıldığı bir derstir. Bediüzzaman Nahiv ilmi ile ilgili 13 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1- Metn’ül-Acurrumiye, 2- İzhar’ül-Esrâr, 3- Kâfiye, 4- Katr’un-Nedâ ve Bell’üs-Sadâ, 5- Elfiyye (El-Hulâsa), 6- Kavâ’idü’l-İ’rab, 7- El-Muğnî, 8- Ez-Zurûf ve’t-Terkîb, 11-Enmûzec, 12- Avâmil, 13. El-Kâfiyet’ül-Kübrâ.
III- IV-V. Belâgat (Meani, Beyan ve Bedi): Bilim olarak düzgün ve yerinde konuşma sanatının kurallarını inceler. Kendi içinde Meani, Beyan ve Bedi olarak üçe ayrılır. Bediüzzaman Belâgat (Meani, Beyan ve Bedi) ilmi ile ilgili 5 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Miftâhu’l-Ulûm, 2. Telhîs’ül-Miftâh, 3. El-İzâh, 4. Esrâr’ül-Belâğa, 5. El-Ferîde (Mecâz bahsi).
VI. Mantık: Bediüzzaman Mantık ilmi ile ilgili 7 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1- İsagûcî el-Ekberi (Er-Risâlet’ül-Esîriyye), 2- Şemsiyye, 3- El-Burhan, 4- Es-Süllem’ül-Münevrak, 5- Tehzib’ül-Mantık, 6- Metâli‘u’l-Envâr fi’l-Mantık, 7- İsaguci.
VII. Münâzâra (İlm-i Adab ve’l-Münâzâra): Münâzâra kelimesi Nazara kelimesinden türemiş olup delilleri ortaya koyarak düşünmeye ve gerçeği anlamaya sevk eden konuşma şeklinde tarif etmişlerdir.
Bediüzzaman Münâzâra (İlm-i Adab ve’l-Münâzâra) ilmi ile ilgili 6 Kitap ezbere almıştır.
Bunlar: 1. Hüseyniye, 2. Er-Risâletü’l-Velediyye fî âdâbi’l-bahs ve’l-münâzâra, 3. Âdâbü’l-bahs ve’l-münâzâra (Er-Risâlet’ül Adudiyye), 4. Usûlü’l mantık ve’l-münâzâra, 5. Risâletü ilm-il-âdâb, Âdâb Risâlesi veya Gelenbevî alâ âdâb, 6. El-Habyet’ül-Haliliyye.
VIII. Cedel İlmi: Latince “Dialectica” sözcüğünün karşılığıdır. Dialectica, terimi ise dia+legein yani dil ve nutuk, karşılıklı konuşma ve istidlal, yani delil getirerek karşıdakini susturma sanatı anlamına gelmektedir. Bediüzzaman Cedel İlmi ile ilgili 2 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Âlem’ül-Cezel fî İlm’il-Cedel, 2. El-Müntehel fi’l-Cedel.
IX. Hikmet (Felsefe): Felsefenin tarif ve mahiyeti, var olmaları bakımından varlıkların bilinmesidir. Bediüzzaman Hikmet (Felsefe) ile ilgili 3 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Hidayetü’l-hikmet, 2. Muhtasaru Makasıdı Hikmeti Felasifeti’l Arap, 3. Hikmetül-’ayn.
X. İlm-i Vad: Lâfızların ve kelimelerin nasıl ve ne hikmetle hangi manaya konduklarını yani lügat felsefesini araştıran bir ilim dalıdır. Bediüzzaman İlm-i Vad ile ilgili 3 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Risâle fil-Vad, 2. El-Urcûzet’üs-Safeviyye, 3. El-Vad’
XI. İlmü’l-Lüğah: Sözlük İlmi. Bediüzzaman İlmü’l-Lüğah ile ilgili 2 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. El-Kamus’ül-Muhît, 2. Ta’rîfât.
XII. İlmü’l-Aruz = İlmü’l-Kafiye: Arap şiirindeki vezin ve kafiye ilmidir. Musıkî ile de yakın alâkası bulunmaktadır. Bediüzzaman İlmü’l-Aruz = İlmü’l-Kafiye ile ilgili 3 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Kâfî fî ilmi-Arûd vel-Kavâfî, 2. El-Uyûn’ül-Ğâmire, 3. El-Endüdlüsiyye.
ULUM-I RİYAZİYE: Âlimlerin dikkatini kâinat kitabını okumaya celbeden ilimlerdir.
XIII. Hendese: Geometri. Bediüzzaman Hendese ile ilgili 2 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Eşkalü’t-Te’sis, 2. Fevâid’ül-Cemâlî fî Usûl’il-Hendese.
XIV. İlm-i Hesab: Matematik. Bediüzzaman İlm-i Hesab ile ilgili 2 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. El-Muhtasar fî İlm’il-Hesâb vel-Mukabele, 2. Hulasatu’l-Hesâb.
XV. İlm-i Hey’et: Astronomi. Bediüzzaman İlm-i Hey’et ile ilgili 2 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. El-Mülehhas, 2. Teşrîh’il-Eflâk.
XVI. İlm-i Zic (İlm-i Mikat da denir): Bu ilim, hey’et (astronomi) ilminin bir alt disiplinidir. Mevzuu; yıldızların hareketlerinin özellikle seyyarelerin ölçülerini, her birinin hareketlerini takvim ve tesbit etmek, burçlara giriş ve çıkışları bilmeye çalışmaktır. Zic cetvel demektir. Bediüzzaman İlm-i Zic (İlm-i Mikat) ile ilgili 1 Kitap ezbere almıştır. Bu kitap: 1. Zîc-i Uluğ Beg.
XVII. Coğrafya: Bediüzzaman Coğrafya ile ilgili 1 Kitap ezbere almıştır. Bu kitap: 1. Hudûd el-âlem minel-meşrik ilel-mağrib.
ULUM-I ALİYE = YÜKSEK İLİMLER = ŞERİ İLİMLER: Bunlar: Ulum-i Aliye bilgileri sekizdir. 1) Tefsir ilmi, 2) Usul-i Tefsir ilmi, 3) Kelâm ilmi, 4) Usûl-i hadis ilmi, 5) İlm-i hadis, 6) Usûl-i fıkıh, 7) Fıkıh ilmi, 8) Tasavvuf ilmi.
XVIII. Tefsir ilmi: Bediüzzaman Tefsir İlmi ile ilgili 2 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Envâr’üt-Tenzîl ve Esrâr’üt-Te’vîl, 2. Keşşâf.
XIX. Usûl-i Tefsir ilmi: Tefsir Metodoljisi Bilimi. Bediüzzaman Usûl-i Tefsir ilmi ile ilgili 1 Kitap ezbere almıştır. Bu kitap: 1. El-İtkan fî Ulûm’il-Kur’ân.
XX. Kelâm ilmi: Bediüzzaman Kelâm ilmi ile ilgili 7 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Makâsıd, 2. Mevâkıf, 3. Tecrîd-i Kelâm, 4. Tevâli’-i Envâr, 5. Cevheret’üt-Tevhîd, 6. El-Aka’id’ün-Nesefiyye, 7- Nehc’ül-Enâm (Kürtçe).
XXI. Usûl-i hadis ilmi: Hadi Metodolojisi Bilimi. Bediüzzaman Usûl-i hadis ilmi ile ilgili 3 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Nuhbet’ül-Fiker, 2. Et-Takrîb, 3. Elfiyye-i İbn-i Salah (Ulûmu Hadis).
XXII. Hadis ilmi: Bediüzzaman Hadis ilmi ile ilgili 11 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Şifâ-ı Şerîf, 2. El-Câmi’us-Sahîh, 3. El-Câmi’us-Sahîh, 6. El-Câmi’’us-Sahîh, 8. Şemâil-i Şerîf, 9. Sünen, 10. Sünen, 11. Sünen
XXIII. Usûl-i fıkıh: İslâm Nazarî Hukuku. Bediüzzaman Usûl-i fıkıh ile ilgili 4 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Cem’ul-Cevâmi’, 2. Mirkat’ül-Vusûl, 3. Et-Tenkîh, 4. El-Varaka.
XXIV. Fıkıh İlmi: İslâm Hukuku. Bediüzzaman Fıkıh İlmi ile ilgili 6 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Takrîbü Fıkh’üş-Şâfi’î (Gâyet’ül-İhtisâr), 2. Minhâc’üt-Tâlibîn, 3. Er-Rahabiyye fî İlm’i-Freâiz, 4. Mülteka’al-Ebhur, 5. Kurrat’ül-Ayn bi Mühimmât’id-Dîn, 6. Nur’ül-İzah.
XXV. Tasavvuf İlmi: Bediüzzaman Tasavvuf İlmi ile ilgili 3 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Mecmû’at’ul-Ahzâb, 2. Kut’ül-Kulûb, 3. Celcelutiyye.
XXVI. Kıra’at ve Tecvid: Kur’ân Okuma Metotları Bilimi. Bediüzzaman Kıra’at ve Tecvid ile ilgili 2 Kitap ezbere almıştır. Bunlar: 1. Cezeriyye, 2. Şâtıbiyye. 1 Böylece Bediüzzaman ezberine toplam 90 (doksan) kitap almıştır.
Dipnot:
1- ABIBSNİŞ (Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursî’nin İlmî Şahsiyeti. Ahmet Akgündüz), Cilt-1, s. 94…107.