Eserden müessire yapılan istidlâle, “bürhan-ı innî” denir. Duman varsa ateş; kitap varsa, yazarı; resim varsa öyle ise bir ressamı vardır... Bu, birincisine göre şüphelerden daha salim ve daha sağlamdır.
Birkaç çeşit ispat metodu vardır:
1- Talili (tedüktif): Akıl yürüterek olur. Yâni, ispatı istenen şey, önerme ile önceden doğruluğu ispat edilmiş veya doğru olarak kabul edilmiş iddia (önerme) için zorunlu olan bağı kurmaktır. Matematikteki ispat bu türdendir.  
2- Tecrübî ispat: İspatı istenen iddianın tecrübe dünyasında ifâdesidir. Meselâ, suyun normal şartlarda 100 derecede kaynadığını fiilen tecrübe edip anlatmak veya, bir kişinin 200 kiloyu kaldırabileceğini göstermesi gibi.
Bunun da yanılma payı vardır. Çünkü, ölçü âletleri de değişkendir; ve sonucu etkilediğinden tam itimada şayân değil. Meselâ, suyun sıcaklığını ölçen termometreyi, su kabına daldırdığımızda gerçek sıcaklığı ölçmeyiz. Zîrâ, termometrenin sıcaklığı da suyun ısısına karışır.
3- Mantık ilminde, “kaziye-i makbûle” denen, büyük zatların sözlerini delilsiz kabul etmenin yanında, “bürhan-ı yakîn” diye tâbir edilen kesin mantıkî, ilmî, tecrübî delillere dayanan bir ispat yolu1 daha vardır.
4- Vicdâna, sezgiye dayalı ispat: İmân esaslarını; yalnızca tecrübe ve ilmî meselelerle kabul etmek kâfi değil. Belki, kalbî, rûhî, hâlî (bâtınî, içe bakış) hususlar da serd edilmeli ki, insan yüksek mârifete ulaşabilsin. Bacon, imânı birici sıraya, tecrübeyi ikinci sıraya alarak, tecrübenin yanında bir de bâtınî tecrübeyi kabul eder. 2
Bunu biraz daha açarsak:
Yaratılış yalan söylemez. Meselâ, Bir çekirdekteki gelişme meyli, “Sümbülleneceğim, meyve vereceğim”; bir yumurtadaki hayat meyli, “Piliç olacağım”; bir avuç su donarak genişler ve “Fazla yer tutacağım” şeklindeki meyelanları ve aynen meydana gelmeleri; İlâhî irâdeden gelen evamir-i tekviniyenin (kevnî, tabiî işlerdeki oluşların, işlerin, emirlerin) tecellileridir, cilveleridir.

Dipnotlar:
1. Hizmet Rehberi, s. 31.
2. Prof. Dr. İrfan Yılmaz vd., İlim ve Din, İst., 1998, c. 1, s. 268.