İbadet fikirleri Sâni-i Hakîm’e çevirttirmek içindir. Abdin Sâni-i Hakîm’e olan teveccühü, itaat ve inkıyadını intâc eder. İtaat ve inkıyad ise abdi intizam-ı ekmel altına idhal eder. Abdin intizam altına girmesiyle ve nizama ittiba etmesiyle hikmetin sırrı tahakkuk eder. Hikmet ise, kâinat sahifelerinde parlayan sanat nakışlarıyla tebarüz eder.

Üçüncüsü: İnsan, santral gibi, bütün hilkatin nizamlarına ve fıtratın kanunlarına ve kâinattaki nevamis-i İlâhiyenin şuâlarına bir merkezdir. Binaenaleyh, insanın o kanunlara intisab ve irtibat etmesi ve o namusların eteklerine yapışıp temessük etmesi lâzımdır ki, umumî cereyanı temin etsin ve tabakat-ı âlemde deveran eden dolapların hareketlerine muhalefetle o dolapların çarkları altında ezilmesin. Bu da ancak evamir ve nevahîden ibaret olan ibadetle olur.

Dördüncüsü: Emirleri imtisal, nehiylerden içtinab etmek sayesinde, bir fert hey’et-i içtimaiyede çok mertebelerle nisbet peyda eder ve alâkadar olur. Bilhassa ahkâm-ı diniye ve mesalih-i umumiye hususunda, bir fert bir nevi hükmüne geçer. Yani, pek çok hukuklar, haysiyetler, irşadlar, talimler, ıslahlar gibi vazifeler bir şahsa yüklenir. Eğer evamiri imtisal, nevahîden içtinab eden o şahıs olmasa, o vazifeler tamamen pâyimal olur.

Beşincisi: İnsan İslâmiyet sayesinde, ibadet sâikasıyla bütün Müslümanlara karşı sabit bir münasebet peyda eder ve kavî bir irtibat ve bağlılık elde eder. Bunlar ise sarsılmaz bir uhuvvete, hakikî bir muhabbete sebep olur. Zaten hey’et-i içtimaiyenin kemaline ve terakkisine ilk ve en birinci basamaklar uhuvvet ile muhabbettir.

İbadetin şahsî kemalâta sebep olduğunun izahı:

İnsan cismen küçük, zayıf ve âciz olmakla beraber, hayvanattan addedildiği halde, pek yüksek bir ruhu taşıyor; ve pek büyük bir istidada mâliktir; ve hasredilmeyecek derecede meyilleri vardır; ve gayr-i mütenahi emeller sahibidir; ve addedilemez fikirleri vardır; ve gayr-i mahdud şeheviye ve gadabiye gibi kuvveleri vardır. Ve öyle acaip bir yaratılışı vardır ki, sanki bütün envâ ve âlemlere fihriste olarak yaratılmıştır.

İşte, böyle bir insanın, o yüksek ruhunu inbisat ettiren ibadettir; istidadlarını inkişaf ettiren ibadettir; meyillerini temyiz ve tenzih ettiren ibadettir; emellerini tahakkuk ettiren ibadettir; fikirlerini tevsî ve intizam altına alan ibadettir; şeheviye ve gadabiye kuvvelerini had altına alan ibadettir; zâhirî ve bâtınî uzuvlarını ve duygularını kirleten tabiat paslarını izale eden ibadettir. 

İnsanı mukadder olan kemalâtına yetiştiren ibadettir. Abd ile Ma’bud arasında en yüksek ve en lâtif olan nisbet, ancak ibadettir. Evet, kemalât-ı beşeriyenin en yükseği şu nisbet ve münasebettir.

İşârâtü’l-İ’câz, s. 166-167

Lûgatçe:

abd: Kul.

ahkâm-ı diniye: Dine ait hükümler.

evamir: Emirler.

hilkat: Yaratılma, yaratılış.

içtinab: Çekinme, sakınma, uzak durma.

inbisat: Yayılma, açılma, genişleme.

inkıyad: Boyun eğme, bağlanma, teslim olma.

intizam-ı ekmel: Mükemmel sistem, düzen.

mesalih-i umumiye: Umuma, herkese ait maslahatlar, faydalar.

nevahî: Yasaklar.

nevamis-i İlâhiye: Cenab-ı Hakk’ın koymuş olduğu kanunlar, şeriatlar.

Sâni-i Hakîm: Hikmet ve sanatla yaratan Allah.

temessük: Yapışma, sarılma, sıkıca tutunma.

temyiz: Ayırmak, seçmek; iyiyi kötüden ayırmak.

terakki: Yükselme, ilerleme.

tevsî: Genişletme.

uhuvvet: Kardeşlik.