Dördüncü Lem’a

Bir kitap el yazısıyla yazılırsa, yalnız bir adama ve bir kaleme ihtiyaç vardır. Fakat matbaada basılırsa, kalem işini gören pek çok demir kalemler lâzımdır. Ve o demir harfleri yapmak için ustalar ve âlât ve edevat ve mürettipler gibi, çok şeylere ihtiyaç olur.

Kezalik, şu kitab-ı kâinatta yazılı satırlar, kelimeler ve harflerin bir Vâhid-i Ehad’in kalem-i kudretiyle yazılmış olduğu cihete hükmeden adam, pek rahat ve kolay ve makul bir yola sülûk etmiş olur. 

Fakat o yazıları, o harfleri tabiata ve esbaba isnad eden herifler, imtina ve muhalin en suubetli ve çıkmaz bir yoluna zehab etmiş olurlar. Çünkü bu yola zehab edenler için, tek bir zîhayatın tab ve bastırılması için ekser kâinatın tab’ına lâzım olan teçhizat lâzımdır. Bu ise vehmin kabul edemediği bir hurafedir.

Ve keza, toprağın, suyun, havanın her bir cüz’ünde, nebatat adedince manevî gizli matbaalar lâzımdır ki, mahiyetleri ve cihazları mütehalif sayısız meyve ve çiçeklerin teşkilâtını yapabilsinler. 

Veyahut o nebatatı o kadar ziynet ve intizamlarıyla beraber yeşillendirmek için, o üç unsurun her bir cüz’ünde bütün ağaçların, meyvelerin ve çiçeklerin hassalarını, cihazlarını ve mizanlarını bilip yapabilecek bir kudret, bir ilim lâzımdır. 

Çünkü bu üç unsurun her bir cüz’ü, her bir nebatın teşkiline medar ve menşe olabilir. Evet, bir saksıdaki toprak, cihazları ve şekilleri ve sair sıfatları muhalif olan herhangi bir nebatın tohumunu yeşillendirmeye kabiliyeti vardır. Binaenaleyh, ikinci yola zehab edenlerce, o küçük saksı içerisinde sayısız gizli makine ve fabrikaların vücudu lâzım gelir ki, hurafeciler dahi bundan utanıyorlar.

Beşinci Lem’a

Bir kitapta yazılı bir harf, yalnız bir cihetle kendisini gösterir ve kendisine delâlet eder. Fakat o harf, kâtibine çok cihetlerle delâlet eder ve nakkaşını tarif eder.

Kezalik, kitab-ı kâinatta mücessem olarak yazılan her bir kelime, kendi miktarınca kendini gösterirse de, pek çok cihetlerden münferiden ve müçtemian Sâni’ini gösterir, esmasını izhar eder. 

Ve kendi evsafıyla, eşkâliyle, nakışlarıyla âdeta Sâni’ini medih için yazılmış bir kasidedir. Buna binaen, meşhur Hebenneka gibi ahmaklaşan bir adam dahi Sâni-i Zülcelâl’in inkârına gitmemek gerektir.

Mesnevî-i Nuriye, Lem’alar, s. 25

Lûgatçe:

delâlet etmek: Delil olmak, göstermek.

esbab: Sebepler, vasıtalar.

hassa: Bir şeye mahsus olan özellik, nitelik.

Hebenneka: Ahmaklığı ile meşhur olmuş, ünlenmiş Yezit adlı bir Arabın lâkabı.

imtina: İmkânsızlık, olamayış.

mücessem: Tecessüm etmiş, cisimlenmiş.

müçtemian: Toplu olarak, topluca, hepsi birden.

münferiden: Ayrı ayrı, birer birer.

mürettip: Tertip eden, düzenleyen, hazırlayan, sıraya koyan.

mütehalif: Birbirine uymayan, uyuşmaz, farklı.

nakkaş: Renkli resim ve süsleme yapan sanatkâr, kitapları resimleyen, süsleme ustası.

Sâni’: Sanatla yaratan Allah.

suubetli: Güç, zor.

sülûk etmek: Bir yola girmek, bir yol tutmak.

Vâhid-i Ehad: Bir olan ve birliği her bir şeyde tecelli eden Allah.

vehim: Zan, şüphe, yanlış ve esassız düşünce.

zehab etmek: Bir fikre veya zanna kapılmak.

zîhayat: Hayat sahibi.