Bediüzzaman, Moskova üzerinden ilk önce Kologrif kasabasına(burada yaklaşık dört ay kalır) buradan da kuzeydeki ıssız bir bölgede bulunan büyük bir esir kampında bir müddet(dört ay kadar) kaldıktan sonra, ardından Kostroma kasabasında Volga Nehri kıyısında bulunan esir kampına sevk edilir.
Bediüzzaman’ın, Kostroma’ya getirilmeden evvel “Yaroslavl eyaletindeki, Poshekhonje’de ne kadar süre kaldığını bilmiyoruz.1 Fakat Kostroma Arşivi’nde bulunan, Molla Said’in de adının yer aldığı, 12 Osmanlı subayının iaşesine dair tarihsiz bir belge, onun, 1917’den itibaren Kostroma eyaletinin aynı adı taşıyan başşehrinde kaldığı ihtimalini güçlendirmektedir. Burada, özellikle de Kologriw’in bağlı bulunduğu Kostroma eyaleti onun(Bediüzzaman’ın) Rusya’da “iki buçuk sene”2 boyunca kalacağı bölge olacaktır.3
Bediüzzaman’ın da yer aldığı on iki kişinin iaşe listesi:
Kampta tutulmayan(dışarıda kalmalarına izin verilen) subayların iaşesi için hazırlanan listede Bediüzzaman Albay ünvanı ile birlikte ilk sırada yer aldığı görülüyor. Esir kampı dışında kalan on iki kişinin listesi şöyledir: “1. Mola Said Murza-Albay, 2. Nusret Mustafa-Başgedikli, 3. Husni Hasan-Teğmen, 4. Memed Tefik Alı-Silah tamircisi, 5. Espin Memed-Teğmen, 6. İbrahim Ahmed-Teğmen, 7. Ali Rıza Rusten-Yarbay, 8. Ahmed Musa-Teğmen, 9. Cevdet Ali-Yüzbaşı, 10. Bekir Memed-Başgedikli, 11. (Y)Usuf-Dürsche, 12. Anis-Dürsche, Not: 6, 7, 8, 9 numaralı isimler Rus vatandaşı olmuşlardır.”4 Bu tarihsiz belge bir yandan Molla Said’in “Albay” rütbesi hakkında bilgi verdiği gibi, diğer yandan da bildik, tel örgülerle çevrili, kapısında nöbetçilerin beklediği bir esir kampında değil, görece daha rahat bir ortamda olduğunu göstermektedir. Kamp dışındaki Osmanlı subaylarının tercihi, eyalet başşehrinin hemen yanı başındaki Tatar köyüdür. “Tatarskaja Sloboda’ adındaki bu köy 1702’de kurulmuştur. 1902’de 86 haneli köyün nüfusu 525’tir. Volga nehrinin kıyısındaki bu köyde bir de cami bulunmaktadır.”5 Muhtemelen Kostroma Eyalet Valiliği’nden yazılan ve sadece tek bir sayfası bulanan, Askeri İdareye yollanan bir yazıda şöyle denmektedir: “Kostroma Askeri İdaresi’ne. 25.12.1916 (5 Ocak 1917) tarihli 12081 Numaralı karar gereğince Genel Sekreter, Danışman (İmza okunmuyor) Kostroma’daki Müslüman Camii’nde savaş esiri Türk subaylarının faaliyetlerine ilişkin yazışma: Karar: Yazışma, Askeri İdare sekreterliğine iletilecektir.(Giriş Numarası 4299, 15672)”6 Bu belgenin en önemli yanı bazı Osmanlı subaylarının Tatar köyünün camiinde faal olduğu bilgisini içermesidir. Mesela bu köyde 1918’de 10 kadar esir Osmanlı askerinin çalıştığı ve yaşadığı da bilinmektedir.7 Hatta camiinin tek müdavimi ve tek imamı Molla Said de değildir.8
Dipnotlar:
1- Bunun nedeni Yaroslavl Eyalet Arşivi’nde bulunan Poshekhonje Askeri Arşivi’nin Birinci Dünya Savaşı’nı kapsayan bölümünün, 30 Ocak 1954 tarihli bir kararla imha edilmiş olmasıdır. 2- Bediüzzaman’ın toplan esaret süresi yaklaşık 2 yıl, 3 ay, 15 gündür.
3- E. Cilesun, age, s.193
4- Gosudarstvennij Archiv Kostromskoj Oblasti-GAKO (Kostroma Eyaleti Devlet Arşivi), GAKO-Fond 1601, Opis’2, Nomer dela 79.
5- Daha detaylı bilgi için bkz. (Ahun Safarow’un Biyografisi, Kostroma Podgornaja Tatarskaja Sloboda Cami’inde Elli Dört Sene Ruhani Hizmet’in ) Kostroma 1902
6- GAKO-Fond 133, Opis’ 37, Nomer dela 102, Stranitza 82. (Bkz. Brândström, age, s. 184).
7- Bkz. İsveç Kızıl Haç Raporu: No 32, Bundes Archiv, R 67/1148
8- Son Şahitler, c.1, Nesil Yayınlan, İstanbul, 2008, s. 196