Birlikte yaşamanın formülü belli: “İşte sulh-u umumî, aff-ı umumî ve ref-i imtiyaz lâzım. Tâ ki, biri bir imtiyaz ile başkasına haşerat nazarıyla bakmakla nifak çıkmasın.”
***
“Altıncı Sual: Bir mâden-i hayat-ı içtimaiyemiz olan ittihad-ı millet, ref-i imtiyazdan başka ne ile olur?”
Birlik ve beraberlik toplum hayatının çimentosu gibidir. Birilerine imtiyaz verip diğerlerine ikinci sınıf vatandaş muamelesi yapmak birlik ve beraberliği dinamitler.
Toplumsal barış için farklı etnik ve inanç sahiplerinin birbirlerine merhamet ve hoşgörü içinde olması ve belli kimliklere gösterilen imtiyazın kaldırılmalıdır.
“Yedinci Sual: Müsavatı ihlâl ve yalnız bazılara tahsis (eşitliği bozup sadece bazıları için) ve haklarında kanunu tamamıyla tatbik etmek zahiren adalet iken, bir cihette acaba müsavatsızlıkla zulüm ve garaz olmaz mı? Hem de tebrie ve tahliye ile masumiyetleri tebeyyün eden ekser-i mahpusînin belki yüzde sekseni masum iken acaba ekseriyet nokta-i nazarında bu hal hüküm-ferma olsa garaz ve fikr-i intikam olmaz mı?”
Demokrasilerde herkesin eşit olması gerektiğine dikkat çekiliyor. Kanunu sadece güçsüz ve masumlara uygulamak yerine, herkes hukuk önünde eşit muameleye tabi tutulmalı, hak ve adalet esas alınmalıdır.
***
“Sekizinci Sual: Bir fırka kendisine bir imtiyaz taksa, herkesin en hassas nokta-i asabiyesine daima dokundura dokundura zorla herkesi meşrutiyete muhalif gibi gösterse ve herkes de onların kendilerine taktığı ism-i meşrutiyet altında olan muannid istibdada ilişmiş ise, acaba kabahat kimdedir?”
İktidar partisi kendisini imtiyazlı, demokrat ve vatansever görse, ‘tek doğru benim doğrumdur’ dese, bu davranış ve yaklaşım istibdadı doğuracaktır. Bu anlayışa karşı çıkanlara ‘hain, demokrasi düşmanı’ demek, geçmişten günümüze yansıyan istibdadî bir tavır olduğu açıktır.
“Dokuzuncu Sual: Acaba bahçıvan bir bahçenin kapısını açsa, herkese ibaha etse, sonra da zâyiat vuku bulsa, kabahat kimdedir?”
Bahçıvanın kapıyı açarak herkesi içeriye dâvet etmesi örneğinden yola çıkarak, içeri girenlere hırsız muamelesi yapmanın doğru olmadığı vurgulanmaktadır. Kurulması teşvik edilen okullara gidenlerin suçlu-suçsuz demeden mağdur edilmesi örneği görüldü.
“Onuncu Sual: Fikir ve söz hürriyeti verilse, sonra da muaheze olunsa acaba bîçare milleti ateşe atmak için bir plan olmaz mı? Böyle olmasa idi başka bahaneyle mevki-i tatbike konulacağı hayale gelmez mi idi?”
İstibdat rejimlerinin temel özelliklerinden birisi de önce söz hürriyeti, fikir hürriyeti vs tanımak, sonrasında bunun suç saymaktır. Halbuki kanunun izin verdiği eylemler suç sayılamaz. Millet üzerinde oynanan oyunlara dikkat çekiliyor.
“On Birinci Sual: Herkes meşrutiyete yemin ediyor. Halbuki ya müsemmâ-yı meşrutiyete kendi muhalif veya muhalefet edenlere karşı sükût etse, acaba kefaret-i yemin vermek lâzım gelmez mi? Ve millet yalancı olmaz mı? Ve mâsum olan efkâr-ı umumiye yalancı, bunak ve gayr-ı mümeyyiz addolunmaz mı?”
Herkes meşrutiyeti, cumhuriyeti, demokrasiyi savunur gibi görünüp, âdeta onun üstüne yemin ediyor. Bunlar aslında cumhuriyetin esasına muhalifler. Milletle alay etmek nevinden, hürriyet deyip, arka planda istibdadın daha şiddetlisini yapıyorlar.
***
Çevremize bir bakalım; benzer uygulamalar var mı? Bu zorlu sorular üzerinde düşünmek ve cevap aramak gerekmez mi?