Ezcümle, o seyahat-i hayaliyede rızka muhtaç hayvanât âlemini gördüğüm vakit, maddî felsefe ile baktım; hadsiz ihtiyacat ve şiddetli açlıklarıyla beraber zaaf ve aczleri, o zîhayat âlemini bana çok acıklı ve elîm gösterdi. Ehl-i dalâlet ve gafletin gözüyle baktığımdan feryat eyledim. Birden hikmet-i Kur’âniye ve imanın dürbünü ile gördüm; Rahman ismi Rezzak burcunda parlak bir güneş gibi tulû etti; o aç, bîçare zîhayat âlemini rahmet ışığı ile yaldızladı.
Sonra hayvanat âlemi içinde, yavruların zaaf ve acz ve ihtiyaç içinde çırpındıkları hazin ve elîm ve herkesi rikkat ve acımaya getirecek bir karanlık içinde diğer bir âlemi gördüm. Ehl-i dalâletin nazarıyla baktığıma “Eyvah” dedim. Birden iman bana bir gözlük verdi; gördüm ki Rahîm ismi şefkat burcunda tulû etti. O kadar güzel ve şirin bir surette o acı âlemi sevinçli âleme çevirip ışıklandırdı ki şekva ve acımak ve hüzünden gelen gözyaşlarımı sevinç ve şükrün lezzetlerinden gelen damlalara çevirdi.
Sonra sinema perdesi gibi, insan âlemi bana göründü. Ehl-i dalâletin dürbünü ile baktım; o âlemi o kadar karanlıklı, dehşetli gördüm ki en derin kalbimden feryat ettim, “Eyvah!” dedim. Çünkü insanlarda ebede uzanıp giden arzuları, emelleri ve kâinatı ihata eden tasavvurat ve efkârları ve ebedî beka ve saadet-i ebediyeyi ve Cenneti gayet ciddî isteyen himmetleri ve fıtrî istidatları ve fıtrî had konulmayan, serbest bırakılan kuvveleri ve hadsiz maksatlara müteveccih ihtiyaçları ve zaaf ve aczleriyle beraber hücumlarına maruz kaldıkları hadsiz musîbet ve a’dalarıyla beraber gayet kısa bir ömür, her gün ve her saat ölüm endişesi altında gayet dağdağalı bir hayat, yaşamak için gayet perişan bir maişet içinde kalbe, vicdana en elîm ve en müthiş hâlet olan mütemadî zeval ve firak belâsını çekmek içinde ehl-i gaflet için zulümat-ı ebedî kapısı suretinde görülen kabre ve mezaristana bakıyorlar. Birer birer ve taife taife o zulümat kuyusuna atılıyorlar.
İşte bu insan âlemini bu zulümat içinde gördüğüm anda, kalp ve ruh ve aklımla, bütün letaif-i insaniyem, belki bütün zerrat-ı vücudum feryat ile ağlamaya hazır iken, birden Kur’ân’dan gelen nur ve kuvvet-i iman, o dalâlet gözlüğünü kırdı, kafama bir göz verdi. Gördüm ki Cenab-ı Hakk’ın Âdil ismi Hakîm burcunda, Rahmân ismi Kerîm burcunda, Rahîm ismi Gafûr burcunda, yani mânâsında; Bâis ismi Vâris burcunda; Muhyî ismi Muhsin burcunda, Rab ismi Malik burcunda birer güneş gibi tulû ettiler. O karanlıklı insan âlemi içinde çok âlemler bulunan umûmunu ışıklandırdılar, şenlendirdiler; Cehennemî hâletleri dağıtıp, nuranî ahiret âleminden pencereler açıp, o perişan insan dünyasına nurlar serptiler. Zerrat-ı kâinat adedince “Elhamdülillah, Eş-şükrü lillah” dedim. Ve ayne’l-yakîn gördüm ki imanda manevî bir Cennet ve dalâlette manevî bir Cehennem bu dünyada da vardır, yakînen bildim.
İman ve Küfür Muvazeneleri, s. 16
LÛGATÇE:
a’dâ: Düşmanlar.
ayne’l-yakîn: Gözle görür derecede inanma; bir şeyi görerek ve seyrederek bilme.
dalâlet: Hak yoldan sapma.
ezcümle: Bu cümleden olarak, örnek olarak.
fıtrî: Yaratılıştan.
letaif-i insaniye: İnsanın latifeleleri, duyguları.
mütemadî: Sürüp giden, sürekli.
şekva: Şikâyet, yakınma, hoşnutsuzluk.
yakînen: Şüphesiz ve kesin olarak.
zeval: Zâil olma, sona erme, yok olma.
zîhayat: Hayat sahibi, canlı.
zulümat: Karanlıklar.