Bu barış, bir mütefekkir, bir müceddid ve müçtehid olarak Ermenilerin yoğunlukla yaşadığı Doğu ve Güneydoğu Anadolu coğrafyasının psiko-sosyal yapısını çok iyi tahlil eden, Ermenileri tanıyan, onlara karşı da savaşan, Hudeybiye Muahedesi ve Asr-ı Saadet yaklaşımını günümüze taşıyan Bediüzzaman’ın ortaya koyduğu ilmî gerçekler perspektifinde gerçekleşmelidir. 

Hudeybiye Antlaşması nedir? Hicretin 6. Senesi, Zilkâde, yâni 13 Mart 628. Müslümanlar yıllarca ayrı yaşadıkları şehirleri ve herşeylerini bırakıp ayrıldıkları şehri ziyaret etmenin sevincini yaşarlar. Ne var ki, müşrikler onları yurtlarına sokmaz. Bütün maddeleri Müslümanların aleyhinde olan ağır Hudeybiye Muahedesi’ni onlara da imzalatırlar. (Teferruatını dünkü yazımızda aktarmıştık.)  

Hudeybiye Muahedesi ruhunu günümüze taşıyan Bediüzzaman, Ermenilerle barışın esaslarını ve hikmetlerini şöyle çizip özetler: 

Suâl: “Ermeniler bize düşmanlık edip, hile ve hıyanet ediyorlar. Nasıl dostluk üzerinde ittifak edeceğiz?” 

Cevap: Düşmanlığın sebebi olan istibdat öldü. İstibdadın zevaliyle dostluk hayat bulacak. Size bunu kat’iyen söylüyorum ki, şu milletin saadeti ve selâmeti Ermenilerle ittifak ve dost olmaya vabestedir. Fakat mütezellilâne dost olmak değil, belki izzet-i milliyeyi muhafaza ederek, musalâha elini uzatmaktır. (E.S.D.E., Münâzarât, s. 179) 

Savaş ortamı, gerginlik, kavga, hasımlık toplumu perişan eder. Düşmanına karşı daima teyakkuzda olmayı, bu da silâhlanmayı ve her an nöbette olmayı gerektirir. Bu da ilerlemeyi önler. 

Takip edelim:  “Bir şey söyleyeceğim: Eğer mümkündür, Ermeniler birden sahife-i vücuttan silinsin. Olabilir. Yalnız size husûmetin bir faydası olsun. Yoksa mutlaka husûmet zarardır. Halbuki Âdem zamanından yolda arkadaşlık eden bizimle gelmiş büyük bir unsurun zevali değil, belki küçük bir kavmin mahvı dahi “Önünde, dikenli bir ağacın kabuğunu soymak kadar güç engeller var. (Arap atasözü)”dır. Ömer Dilân kabîlesi bin senedir yine Ömer Dilân’dır.” (Age, s. 179)