Beşerin ilerlemesiyle kullanmış olduğu politik enstrümanların ve siyasal yapıların gelişimi arasında doğrudan bir bağlantı bulunmaktadır. Başka bir deyişle, tarih boyunca otokratik ve daha kısıtlayıcı devlet modellemelerinden; demokratik, özgürlükçü ve birey hürriyeti odaklı sistemlere doğru bir gelişim gözlenmektedir. Bu doğrultuda, beşer aklının ulaşabileceği nihaî noktanın, basit tanımıyla, siyasî güç yahut iktidarın halk ve temsilcileri tarafından sağlandığı cumhuriyet yöne tim biçimi olduğu söylenebilir.
Günümüz uluslararası sisteminde ise pek çok ülke ismi nin ibaresinde “cumhuriyet” kavramı yer almasına rağmen otoriterleşen liderler, antide mokratik söylemler ve insan hürriyetinin geri planda bırakıldığı oluşumlarla cumhuriyet kavramı, tezahürü zayıf, lafızda kalan ve Bediüzzaman’ın deyimiyle “istibdad-ı mutlaka cumhuriyet namının” verildiği yapıları öncelemektedir. Peki, hem İslamiyet’le örtüşen ve Hulefa-i Raşidin döneminde “mânâsız isim ve resim değil, belki hakikat-i adaleti ve hürriyet-i şer’iyeyi taşıyan mana-yı dindar cumhuriyetin reisleri”nin (B.S. Nursi, Şualar) örnek teşkil ettiği; hem de Batı menşeli libe ral ideolojilerin her geçen gün etki alanını genişletmeye ça lıştığı bu sistemin tesisi neden mümkün olmamaktadır yahut hür ve demokratik sistemleri mevcut kılacak zeminlerin oluşmasını engelleyen unsurlar nelerdir?
Bu soruya cevap verebilmek için öncelikle idareciler bazında, sonrasında ise cumhuriyet rejiminde yönetici erkinin belirlenmesinde tek söz sahibi ve en önemli unsuru olan halkın, nasıl gerçek manada cumhuriyetin teessüsünü ve tezahürünü engelleyebilecek bir faktör haline gelebileceğini anlamaya gayret edeceğiz. İlk olarak otoriterleşen liderler ve popülist söylemleri, günümüzde bilhassa Ortadoğu ülkelerinde hızla yayılan anti-demokratikleşme hareketlerinin bir parçası haline gelerek hakikî bir cumhuriyetin tesis edilme sinde başlıca engellerden birini oluşturmaktadır.
Bu noktada, cumhuriyetin en önemli elementi olan halkın nasıl bir tehdit unsuru haline gelebileceği yahut demokratik çıkmazlarda nasıl bir çözüm oluşturabileceği önem arz etmektedir. Siyasal kültürde yerleşmesi uzun zaman alan birey ve birey özgürlüğü gibi kavramlar, sınırlandırılmış devlet ve hukukun önünde eşitlik temelli demokratik kültürün tesisinde önem arz etmektedir. Bunun aksine “iman ne kadar mükemmel olursa, hürriyet o derece parlar” (Münazarat, 179) sözünün unutulduğu ve hürriyet gibi yüksek bir meziyetin geri planda kaldığı kollektivist toplumlarda ise demokratik konsolidasyonun sağlanması çok daha uzun bir süreç gerektirmektedir. Sadece ülkemize münhasır değil pek çok İslam coğrafyasında yer alan ağalık, beylik gibi kökleri eskiye dayanan sosyolojik yapılar da bilinçli ve aktif demokratik seçmen oluşumunda engel oluşturmaktadır. İstibdadın yadigârı olan nemelazımcılık ve kendisi yerine başkası düşünsün anlayışı, siyasî haklardan ve hukukundan bî haberlik, bilinçli bir seçmen oluşumunda problem teşkil etmektedir. “Evet, bir millet cehaletle hukukunu bilmezse, ehl-i hamiyeti dahi müstebit eder” (Münazarat, 28) Sözlük manası itibariyle “gayret” anlamına gelen hamiyet halka, hak ve hukukunu bilmede önemli bir sorumluluk yüklemektedir. Diğer bir deyişle cehalet ve bilinçsizlikle bu sorumluluklardan bîhaber olma hali, Bediüzzaman’ın Hutbe-i Şamiye’de bahsetmiş olduğu Avrupalıların terakkide istik bale uçmalarıyla beraber bizi maddî cihette kurûn-u vustâda durduran altı hastalıktan biri olan istibdada sebebiyet vermektedir. Elbette, bu durum hakiki bir cumhuriyetin tesisinde önemli bir engel oluşturmaktadır.
(Genç Yorum dergisi, Ekim 2023 sayısından kısaltılarak alınmıştır.)