İstanbul’da, Ankara hükümeti temsilcileri ile İngiliz işgal güçleri arasında 23 Ekim 1921 tarihinde eşi benzeri görülmedik bir anlaşma yapıldı.
Söz konusu ikili anlaşmaya göre, Kuvva-yı Milliye temsilcileri tarafından Anadolu’da esir olarak tutulan işgalci İngiliz subayları ile İngilizler tarafından Malta Adası’na sürgüne gönderilen Osmanlı aydınları karşılıklı olarak serbest bırakılacak.
***
İstanbul’da tutuklu bulunan İttihad-Terakki mensubu yaklaşık 70 kişilik bir grup, sürgün yeri Malta Adası’na gönderildi. (28 Mayıs 1919)
İtalya’nın güneyinde yer alan ve bugün küçük bir ada ülkesi olan Malta, o tarihlerde İngiltere’nin (Büyük Britanya) sömürgesi durumundaydı.
İngilizler, İstanbul’u işgal ettikten sonra, kendilerine muhalif gördükleri mevki ve kabiliyet sahibi hemen herkesi fişleyerek yakın takibe aldılar. Bir kısmını ise, kukla hükümetin de muvafakatiyle tutuklama cihetine gittiler.
Tutuklananların çoğunluğunu İngiliz muhalifi olduğu için “savaş suçlusu” olarak gösteriliyordu.
***
Mondros Ateşkes Antlaşması gereği, Kasım 1918’da İstanbul’a gelen ve güvenliği sağlamak bahanesiyle adım adım şehri işgal eden İngilizler, kendilerine muhalif gördükleri Osmanlı aydınlarını da tek tek veya gruplar halinde tutuklayarak Malta Adası’na sürgüne gönderiyorlardı.
1919’un 28 Mayıs’ında başlayan tutuklama ve sürgünler, 1920 yılı sonlarına kadar devam etti. Sürgünlerin serbest bırakılmasına ise, ancak 23 Ekim 1921’de başlanabildi.
Malta sürgünlerinin sayısı, bu süre içinde toplam 150 kişiyi aşmış durumdaydı.
***
Malta sürgünlerinin hemen hepsi, işgale karşı olan kimselerdi. Ama, ekseriyet itibariyle İttihatçı diye biliniyordu. Bunların da çoğunluğunu Anadolu’daki Millî Hareketi fiilen, hiç olmazsa fikren destekleyen şahsiyetler teşkil ediyordu.
Sürgündekilerin bir kısmı, zaman içinde fikrî ve ahlâkî değişime uğradı; aynen İstanbul’daki “İngiliz Muhibbanları” gibi İngiliz yanlısı olmaya başladı.
Ancak, İngilizler yine de onların hiçbirine itimat etmeyerek tamamını elinde esir gibi tutmayı tercih etti. Tâ ki, Anadolu’da İngiliz asker ve subayları da yakalanıp esir edilinceye kadar.
***
Kuvva-yı Milliye cephesinin eline geçen işgalci subayların sayısı günden güne artış gösteriyordu. Sonunda, İngilizler anlaşmaya razı oldu ve İstanbul’da sürgünler ile esirlerin takas edilmesine, yani karşılıklı olarak serbest bırakılmasına zemin hazırladı. (Takas işlemi aylarca devam etti.)
Söz konusu antlaşma ile, Türkiye’nin artık İstanbul yerine (Anadolu) Ankara hükümeti tarafından temsil edildiği, zımnen de olsa kabul edilmiş oldu.
***
Malta sürgünleri arasında meşhûr olmuş diğer bazı isimler şunlar:
Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi: Şeyhülislâm; eski başbakanlardan Suat Hayri Ürgüplü’nün babası.
Ahmet Ağaoğlu: Afyonkarahisar mebusu, Darülfünûn hocası, yazar.
Rauf Orbay: Eski Bahriye Nazırı, Sivas mebusu; bilâhare Başbakan ve TCF’nin kurucularından.
Cevat Çobanlı: Komutan; Çanakkale ve İstiklâl Harbi kahramanlarından.
Süleyman Nazif: Eski Musul ve Bağdat valisi, şair-yazar; 16 Mart 1920’deki kanlı işgal sebebiyle kaleme alınan “Kara bir gün” başlıklı makalenin yazarı.