Nefis şehvet, gazap, fazilet gibi şeylerin kaynağıdır. Kötü vasıfları, nitelikleri kendisinde toplayan, kötülüğe sevkeden, şehevî istekleri kamçılayıp hayırlı işlerden alıkoyan güçtür. 

Nefis kelimesinin iki anlamı vardır: 

1. İnsanda gazab ve şehvet kuvvetini toplayan bir manada kullanılmasıdır. Tasavvuf mensupları nefsi bu anlama gelen şekliyle yani, kulun kötü ve günah olan hâl ve huyları, süflî arzuları olarak kabul ederler. Nitekim Resul-i Ekrem (asm) Efendimiz, “Senin en büyük düşmanın, iki koltuğun arasında seni kuşatan nefsindir” buyurmakla bunu kasdetmiş olabilir. 

2. İnsanın hakîkati ve kendisi demektir. Fakat bu nefis hâllerinin ihtilâfı sebebiyle muhtelif niteliklerle vasıflanır. Meselâ, emir ve irade altına girip şehvetlere karşı koyabilmesi sayesinde sükûna kavuştuğu zaman ona “nefs-i mutmainne” denir. Nitekim bu gibi nefisler hakkında Cenab-ı Hak, “Ey gönül huzuruna ermiş ruh! Sen Rabbinden razı, O senden razı olarak dön Rabbine! Sen de katıl has kullarımın içine, gir Cennetime!”1 buyurmuştur. 

Şüphesiz birinci anlamdaki nefsin Allah’a dönmesi düşünülemez. Zira o nefis, daima Allah’tan uzaklaştırıcıdır ve aynı zamanda şeytanın avanesidir. Ne zaman tam mânâsıyla sükuna kavuşmaz, şehvetlere karşı kendini müdafaa eder ve ona karşı direnmeğe çalışırsa, buna da “nefs-i levvame” denir. Zira sahibinin Mevlâsına karşı ibadetindeki kusurundan dolayı sahibini yerer. Cenab-ı Hakkın “Kendisini eleştirip kusurlarından pişmanlık duyan kimse hakkı için (ki siz mutlaka diriltileceksiniz).”2 buyurması ile bu nefisten haber verilmiştir. Şayet şehevî nefis ile mücadele etmez, şehvetlerinin arzularına ve şeytanların yollarına uyup giderse, buna da “nefs-i emmâre” denir. Nitekim Cenab-ı Allah Yusuf (as)’dan hikâye yolu ile “Doğrusu, ben nefsimi temize çıkarmam. Çünkü Rabbimin merhamet edip korudukları hariç, nefis daima fenalığı ister, kötülüğe sevk eder.”3 buyurmuştur. Bununla beraber kötülüğü emreden nefsin, birinci anlamda anlatılan nefis olduğunu söylemek de caizdir. Şu hâlde birinci mânâdaki nefis, son derece mezmum, çirkin; ikinci manadaki nefis ise makbuldür. Çünkü Allah’ı ve diğer malumatı bilen insanın zatı ve hakikati demektir.4 Nitekim bir savaş dönüşü sahabelerine “küçük cihaddan büyük cihada gidiyoruz” buyuran Resul-i Ekrem’in (asm) kasdettiği nefisle olan cihad da bu olsa gerektir. 

Dipnotlar:

1- Fecr Suresi: 27-30.

2- Ags.

3- Yusuf Suresi: 53.

4- İmam-ı Gazali, İhya, c.1, s. 11.