Aklın ve mantığın kurallarıyla ruhun ve ona bağlı bazı hissiyatların değer yargıları her zaman aynı paralelde hareket edip örtüşmediğini ifade eden İmam-ı Taftazanî, Şerhu’l- Makâsıd’ında “Marifet, tasdikin oluşmasında yeterli değildir.”2, der.  

Bu meseleyi biraz daha açarak bir misalle bize açıklayan İmam-ı Nesefî ise özetle der ki: Meselâ, oğlu cinayet işleyen bir annenin aklı, kendine sunulan kesin deliller karşısında bu durumu kabullenmekten başka bir şey yapamaz. 

Ne var ki bu durumdaki anne, önüne konulan bütün aklî delillere rağmen bu hakikati, annelik şefkatinden ve merhametinden gelen hissiyatların tesiriyle hiçbir şekilde bu hâdisenin doğruluğuna gönlü razı değildir.  Böylece önüne konulan kesin deliller ile aklen inandığı halde kalben ve ruhen inkâr edebilir. Yoksa zihin kesin bilgiyi reddedemez.3

Bu harika örnek, bahsin açılmasına ciddi bir katkı sağlıyor. Çünkü İmam-ı Taftazanî ve Nesefî’nin beyanları ve Bediüzzaman’ın, hayatında bilfiil örneklerini gördüğümüz aklın hükümlerini ve cüz’-i ihtiyârîyi dinlemeyen bazı hissiyatların olduğunu görmüş olduk. Şimdi asıl mesele akıl ve ruh çatışması yaşayanların sorumlulukları ile bu hâlin Şer’î karşılıklarının ne olduklarıdır? 

Aklı ve cüz’-i ihtiyârîyi dinlemeyen bu duygu ve hissiyatlar ve onların mes’uliyetleri, Risale-i Nur Külliyatı’nda, farklı makamlarda yer alır. Bunların bütününe baktığımızda bahsin iki ana başlık altında izah edildiğini görürüz. 

1. Rahmanî hissiyat.

2. Nefsanî hissiyat.

Birincisi: Muhabbet, şefkat, merhamet, aşk, vecd, cezbe, istiğrak gibi aklı dinlemeyen, ‘Rahmanî duygu ve hissiyatların’, Şer’î karşılıklarının ne olduklarını Bediüzzaman, Mektubat’ta şöyle anlatır:  

“Ehl-i cezbe ve ehl-i istiğrak, [aklî hükümlere] muhalefetlerinden [dolayı] mes’ul olamazlar ve madem insanda bazı letaif var ki, teklif altına giremez; o   lâtife hâkim olduğu vakit, tekâlif-i şer’iyeye muhalefetiyle mes’ul tutulmaz ve madem insanda bazı letaif var ki, teklif altına girmediği gibi, ihtiyâr altına da girmez; hatta aklın tedbiri altına da girmez; o lâtife, aklı dinlemez. Elbette o lâtife bir insanda hâkim olduğu zaman -fakat o zamana mahsus olarak- o zat, Şeriata muhalefette velayet derecesinden sukut etmez, mazur sayılır. Fakat bir şartla ki, hakaik-i Şeriata ve kavaid-i imaniyeye karşı bir inkâr, bir tezyif, bir istihfaf olmasın. Ahkâmı yapmasa da ahkâmı hak bilmek”4  gerektiği belirtilir.   

İkincisi: His, heves, vehim, tevehhüm gibi aklı dinlemeyen, ‘nefsanî duygu ve hissiyatlar’ için “Onlar bir derece serbesttirler. Cüz'-i ihtiyârîyi pek dinlemiyorlar, teklif-i dinî altına çok giremiyorlar”5,  diyerek önce bir durum tesbiti yapar. 

Sonra da bu durumu ve hâli yaşayanların amel ve fiillerinin Şer’î karşılıklarının ne oldukları Lem’alar’da şu cümleler ile ifade edilir:  

“Hem insanın letaifi içinde teşhis edemediğim bir-iki latife var ki, ihtiyâr ve iradeyi dinlemezler; belki de mes'uliyet altına da giremezler. Bazan o latifeler hükmediyorlar, hakkı dinlemiyorlar, yanlış şeylere giriyorlar.”6

“Hem insanda hissiyat galib olsa, aklın muhakemesini dinlemez. Çünki tevehhüm ve heves ve hiss, ileriyi görmüyor belki inkâr ediyorlar. Nefs dahi yardım etse, mahall-i iman olan kalb ve akıl susarlar, mağlub oluyorlar. Şu hâlde kebairi işlemek, imansızlıktan gelmiyor, belki hiss ve hevesin ve vehmin galebesiyle akıl ve kalbin mağlubiyetinden ileri gelir.”7   der. 

Ehakkın arayışında geçici olarak batıla düşülebileceğine izn-i şer’i olması

Üstad, bunlara ilaveten, aklı ve cüz’-i ihtiyarîyi dinlemeyen hem Rahmanî hem de nefsanî duygu ve hissiyatlar için, önce, Tulûat’ta geçen: 

“Ehakkın müddet-i taharrisi zamanında, bâtılın vücuduna bir nevi müsamaha var.”8  diye ifade ettiği çok genel bir hüküm söyler ve işin bidayetinde, ‘ene’ örneğinde olduğu gibi fıtraten de hat konulmayan, rahmanî ve nefsanî duygu ve hissiyatların önünü açık tutar. Fakat bu serbestliğin ilânihaye olmadığını belirterek bu husustaki Şer’ î sınırları beyan eder.    

Birinci grup için: Yani söz dinlemeyen Rahmanî duygu ve hissiyatların, mes’ul olmama şartlarını: Mektubat ’tan yaptığımız iktibas cümlesinde “fakat o zamana mahsus olarak”, ‘zaman’ kaydıyla tahdit eder. Amel ve itikad bağlamında ise, ‘Ahkâmı yapmasa da ahkâmı hak bilmek’ şartını esas alır. 

İkinci grup için: Yani söz dinlemeyen nefsanî duygu ve hissiyatların, aklı ve cüz’-i ihtiyarîyi dinlememe sınırını ise; itikat sahasına girmemek kaydıyla amel ile sınırlayıp kebaire bile girse küfür ile itham etmez.

Çünkü Ehl-i Sünnetin itikadınca “amel, imandan bir cüz”9  olmadığı için, mü’min, söz dinlemeyen nefsanî duygu ve hissiyatların etkisi altında kalarak, itikada taallûk etmediği müddetçe, girdiği günahlardan dolayı imanını kaybetmeyeceğini söyler. 

Dipnotlar:

1- Bu çalışma Nail Yılmaz’a aittir. Teşekkür ederiz.

2- Ekrem Sefa Gül, Yakînî İmanın İmkân ve Mahiyeti, Doktora Tezi, s. 14; https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/608846/yokAcikBilim_10099175.pdf?sequence=-1&isAllowed=y

3- Age.

4- Nursî, Mektubat, s. 533

5- Nursî, Sözler, s. 311

6- Nursî, Lem’alar, s. 158

7- Nursî, Lem’alar, s. 160

8- Eski Said Dönemi Eserleri, s. 416 (Tulûat)

9- İmam-ı Âzam, Fıkh-ı Ekber, Aliyyü’l-Kâri Şerhi, s. 176