Basar masnuatı görüp de basiret Sâni’i görmezse çok garip ve pek çirkin düşer. Çünkü o halde Sâni’in manen, kalben görünmemesi ya basiretin fıkdanındandır...
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
Basar masnuatı görüp de basiret Sâni’i görmezse çok garip ve pek çirkin düşer. Çünkü o halde Sâni’in manen, kalben görünmemesi ya basiretin fıkdanındandır veya kalp gözünün kör olmasındandır veya pek dar olduğundan meseleyi azametiyle kavramadığındandır veya bir hızlan’dır. Ve illâ, Sâni’in inkârı, basarın şuhudunu inkârdan daha ziyade münkerdir.
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
Bir tarlaya zer’ edilen bir tohum, manevî bir sur ve bir duvardır; o tarlayı tohum sahibine mal eder, başkasının tasarrufuna mâni olur.
Kezalik, küre-i arz tarlasına zer’ edilen nebatat, hayvanat tohumları, manevî bir sur ve bir seddir ki, şirketi men ediyor; gayrı müdahaleden tard eder.
İ’lem Eyyühe’l-Aziz!
Tabiatları lâtif, ince ve lâtif sanatlara meftun bazı insanlar, bilhassa has bahçelerinde pek güzel hendesevârî bir şekilde, şekilleri, arkları, havuzları, şadırvanları yaptırmakla, bahçelerine pek muntazam bir manzara verirler. Ve o letafetin, o güzelliğin derecesini göstermek için bazı çirkin kaya, kaba, gayr-i muntazam mağara ve dağ heykelleri gibi şeyleri de ilâve ediyorlar ki, onların çirkinliğiyle, adem-i intizamıyla bahçenin güzelliği, letafeti fazlaca parlasın.
Çünkü “Eşyanın hakikati ancak zıtlarıyla bilinir.” Lâkin müdakkik bir kimse, o ezdadı cem’ eden bahçenin manzarasına baktığı zaman anlar ki, o çirkin, kaba şeyler kasden yapılmıştır ki, güzellik, intizam, letafet artsın. Zira, güzelin güzelliğini arttıran, çirkinin çirkinliğidir. Demek, bahçenin tam intizamını ikmal eden, o çirkinlerdir. Ve o çirkinlerin adem-i intizamı nisbetinde bahçenin intizamı artar.
Kezalik, dünya bahçesinde nizam ve intizamın son sisteminde bulunan mahlûkat ve masnuat arasında –hayvanlarda olsun, nebatatta olsun, cemâdâtta olsun– bazı çirkin, intizamdan hariç şeyler bulunur. Bunların çirkinliği, intizamsızlıkları, dünya bahçesinin güzelliğine, intizamına bir ziynet, bir süs olmak üzere Sâni-i Hakîm tarafından kasden yapılmış olduğunu, pek yüksek, geniş, şairâne bir hayalle dünyanın o bahçe manzarasını nazar altına alabilen adam görebilir.
Maahâzâ, o gibi şeyler kasdî olmasaydı, şekillerinde hikmetli tehalüf olmazdı. Evet, tehalüfte kasd ve ihtiyâr vardır. Her insanın bütün insanlara simaca muhalefeti buna delildir.
Mesnevî-i Nuriye, 10. Risale, s. 230-231
LÛGATÇE:
adem-i intizam: Düzensizlik, intizamsızlık.
basar: Göz; görme.
basiret: Kalp gözüyle görme.
cem’ etmek: Toplamak.
cemâdât: Cansız varlıklar.
ezdad: Zıtlar, tezatlar.
fıkdan: Yokluk.
gayr: Başkası.
hendesevârî: Geometrik, mühendislik gerektiren çizime sahip.
hızlan: İflâs; İlâhî rahmetten mahrumiyet.
küre-i arz: Dünya.
masnuat: Sanatla yaratılmış varlıklar.
muhalefet: Uymama, başka türlü olma.
münker: Çirkinlik, kabahat, suç; inkâr ediş.
Sâni’: Sanatla yaratan, Allah.
Sâni-i Hakîm: Hikmetle ve sanatla yaratan, Allah.
şirket: Ortaklık; Allah’a ortak koşma.
tehalüf: Birbirine zıt olma, muhalif olma.
zer’ etmek: Tohum ekmek, tohum saçmak.