Evet, Kur’ân’ın hitabı, evvelâ, Mütekellim-i Ezelî’nin rububiyet-i ammesinin geniş makamından, hem nev-i beşer belki kâinat namına muhatap olan zatın geniş makamından, hem umum nev-i beşer ve benî Âdemin bütün asırlarda irşadlarının gayet vüs’atli makamından, hem dünya ve ahiretin, arz ve semâvâtın, ezel ve ebedin ve Hâlık-ı Kâinat’ın rububiyetine ve bütün mahlûkatın tedbirine dair kavânîn-i İlâhiyenin gàyet yüksek ihatalı beyanatının geniş makamından aldığı vüs’at ve ulviyet ve ihata cihetiyle, o hitap öyle bir yüksek i’caz ve şümul gösterir ki, ders-i Kur’ân’ın muhataplarından en kesretli taife olan tabaka-i avâmın basit fehimlerini okşayan zâhirî ve basit mertebesi dahi en ulvî tabakayı da tam hissedar eder.
Güya kıssadan yalnız bir hisse ve bir hikâye-i tarihiyeden bir ibret değil, belki bir küllî düsturun efradı olarak her asra ve her tabakaya hitap ederek taze nâzil oluyor. Ve bilhassa çok tekrar ile “Ez-zâlimîn... Ez-zâlimîn...” [Zalimler! Zalimler!] deyip, tehditleri ve zulümlerinin cezası olan musibet-i semaviye ve arziyeyi şiddetle beyanı bu asrın emsalsiz zulümlerine kavm-i Âd ve Semud ve Firavun’un başlarına gelen azaplarla baktırıyor. Ve mazlum ehl-i imana İbrahim ve Mûsa Aleyhimesselâm gibi enbiyanın necatlarıyla teselli veriyor.
[...]
Tekrarı iktiza eden dua ve davet, zikir ve tevhid kitabı dahi olduğunu bildirmek sırrıyla güzel, tatlı tekraratıyla bir tek cümlede ve bir tek kıssada ayrı ayrı çok manaları, ayrı ayrı muhatap tabakalarına tefhim etmekte ve cüz’î ve adi bir hâdisede en cüz’î ve ehemmiyetsiz şeyler dahi nazar-ı merhametinde ve daire-i tedbir ve iradesinde bulunmasını bildirmek sırrıyla, tesis-i İslâmiyet’te ve tedvin-i şeriatta Sahabîlerin cüz’î hâdiselerini dahi nazar-ı ehemmiyete almasında, hem küllî düsturların bulunması, hem umumî olan İslâmiyet’in ve şeriatın tesisinde o cüz’î hâdiseler, çekirdekler hükmünde çok ehemmiyetli meyveleri verdikleri cihetinde de bir nevi i’cazı gösterir.
Evet, ihtiyacın tekerrürüyle tekrarın lüzumu haysiyetiyle, yirmi sene zarfında pek çok mükerrer suallere cevap olarak ayrı ayrı çok tabakalara ders veren ve koca kâinatı parça parça edip Kıyamette şeklini değiştirerek, dünyayı kaldırıp onun yerine azametli ahireti kuracak ve zerrattan yıldızlara kadar bütün cüz’iyat ve külliyatı tek bir zatın elinde ve tasarrufunda bulunduğunu ispat edecek ve kâinatı ve arz ve semâvâtı ve anâsırı kızdıran ve hiddete getiren nev-i beşerin zulümlerine, kâinatın netice-i hilkati hesabına gadab-ı İlâhîyi ve hiddet-i Rabbaniyeyi gösterecek hadsiz harika ve nihayetsiz dehşetli ve geniş bir inkılâbın tesisinde binler netice kuvvetinde bazı cümleleri ve hadsiz delillerin neticesi olan bir kısım ayetleri tekrar etmek, değil bir kusur, belki gayet kuvvetli bir i’caz ve gayet yüksek bir belâgat ve mukteza-i hâle gayet mutabık bir cezalettir, bir fesahattir.
Şualar, s. 267-69
LÛGATÇE:
anâsır: unsurlar, esaslar.
cezalet: ahenkli, akıcı ve güzel ifade.
Hâlık-ı Kâinat: kâinatın ve onun içinde olan her şeyin yaratıcısı, Allah.
i’caz: mucizelik.
kavanin-i İlâhiye: İlâhî kanunlar, prensipler, Cenab-ı Allah’ın kâinattaki kanunları.
Mütekellim-i Ezelî: ezelî olarak konuşma sıfatına sahip olan Allah.
netice-i hilkat: yaratılışın neticesi, meyvesi.
rububiyet-i amme: Cenab-ı Allah’ın her şeyi içine alan terbiye ediciliği.
tedvin-i Şeriat: İslâmî hükümlerin bir araya getirilmesi, sınıflandırılması.
tefhim: anlatma, açıklama, bildirme.
vüs’at: genişlik, bolluk.