Cumhuriyetin ilk yıllarında (Kasım 1925) kànun zoruyla milletimizin başına geçirilen şapka (fötr, serpuş, kasket, şemsisiper...), medeniyetin bir göstergesi ve "medenî millet" olmanın ölçüsü şeklinde takdim ediliyordu.
Kànun kuvvetiyle resmiyet kazanan bu anlayışa göre, o tarihte yüzde doksanı şapka giyen milletimiz medenî olmuştu.
İlgili kànun, kâğıt üstünde hâlâ yürürlükte. Ne var ki, fiiliyatta durum tam tersine dönmüş durumda. Halkımızın yüzde doksandan fazlası bugün şapka giymiyor. Giyenlerin çoğu memur olup, onlar da severek ve isteyerek değil, mecburiyetten takıyor.
Bu durumda, şapkayı terk eden milletimiz, aynı zamanda medenî olmaktan da çıkıyor mu?
Siz bu suâlin cevabını bir taraftan düşüne dururken, bir taraftan da bu meselenin tarihî seyrine birlikte bakmaya çalışalım.
Kamuoyunda "Şapka Kànunu" olarak da bilinen Kılık–Kıyafet Kànunu, Millet Meclisinin 25 Kasım 1925 tarihli oturumunda kabul edildi. Aynı zamanda sarık ve cübbe giyilmesini yasaklayan bu kànun, kısa süre sonra tatbik sahasına konuldu. Buna karşı direnenler ise, idam dahil her türlü ceza ile cezalandırılmaya başlandı.
Tıpatıp Batılıları taklit etmeyi öngören bu kànun, her ne kadar TBMM tarafından görüşülüp onaylansa da, hadisenin fikrî öncülüğünü M. Kemal yapmaktaydı.
Nitekim, söz konusu Şapka Kànununun kabulünden aylar öncesinden (üç ay önce) harekete geçen M. Kemal, başında Panama Şapkasıyla Kastamonu'ya gitmiş ve yakında resmen yapılacak kıyafet inkılâbının tatbikatını yapmıştı.
925 senesinin 23–31 Ağustos günlerinde gerçekleşitirilen Kastamonu ve ilçeleri gezisi, baştan sonra şapka ve yeni Avrupaî kıyafete dair konuşmalarla geçti.
İşte, Kastamonu Belediye salonunda yapılan o kunuşmalardan biri: "...Baylar!
Buna şapka derler. Biz her yönden medenî insan olmalıyız. ...Fikrimiz, zihniyetimiz tepeden tırnağa kadar medenî olacaktır. Bizim şimdiye kadar geri kalmamız ve nihayet son felâket çamuruna (Dünya Harbi) batışımız, medeniyete ayak uyduramadığımızdandır. ...Medeniyet öyle kuvvetli bir ateştir ki, ona uzak kalanları yakar, mahveder."
Aynı maksatlı seyahatin bir başka halkası olarak İnebolu'daki balıkçılara hitap ederken de, şunları söyler: "Ben şimdiye kadar millet ve memleket yararına ne gibi hareketler, inkılâplar yapmış isem, hep böyle halkımızla görüşerek, onların ilgi ve sevgilerinden, gösterdikleri samimiyetten kuvvet ve ilham alarak yaptım." (TC Kronolojisi, TTK, s. 439)
Esasında, yapılan işin Türklükle, Türk millî örf ve âdetleriyle hiçbir alâkası yoktu.
Kezâ, bu ve benzeri inkılâpların hiç biri için halka danışılmış, yahut referanduma falan gidilmiş değildir.
Ne var ki, tam da bu süreçte sarf edilen "Bir Türk dünyaya bedeldir" sözü, Müslüman Türk milletinden gelecek muhtemel tenkit ve itirazların önünü kapatıyor, set çekiyordu.
Aynı şekilde, uyanması muhtemel "Eyvah! Türklükten mi çıkıyoruz?" yollu şüphe ve tereddütlerin üstü kalınca bir örtüyle kamufle ediliyordu.

Tek parti diktatoryası

Öte yandan, "medenî Avrupa"daki bu tarz uygulamaların çok farklı olduğunu bilmekte fayda var.
Demokratik Avrupa ülkelerinde yapılacak bir köklü siyasî/sosyal değişim için, öncelikle halka gidilir ve bu iş için mutlaka bir referandum yapılır.
Meselâ: Bugünkü "Avrupa Birliği" noktasına kadar gelinen tarihî süreç içinde yapılan köklü bütün değişiklikler, üye ülkelerin hemen tamamında referandum usûlüne başvuruldu. Ortak kànun, ortak meclis, ortak para birimi vesaire, hemen her ülkede referandumla kabul edildi.
Türkiye'de ise, özellikle 1950'den evvel yapılan büyük çaplı değişim veya dönüşümlerin hiçbiri için referandum yapılmadı; yani, halkımız adam yerine konulmadı.
Evet, 1923'ten itibaren ülkenin mukadderatına hükmeden tek parti zihniyeti, kendince uygun gördüğü hemen her değişikliği Meclis'ten geçirdikten sonra, uygulama safhasında "millete rağmen"ci bir anlayışla millete dayatma cihetine gitmiştir.
* * *
Türkiye, tâ 90 yıl önceden taklit etmeye başladığı vahşî Avrupa, bugün itibariyle nisbeten değişmiş; özellikle temel insan hak ve hürriyetleri meselesinde kısmen de olsa (Birinci Avrupa) medenileşmiştir.
AB üyesi olmaya karar veren Türkiye ise, ne yazık ki tâ bir asır evvel Avrupa'dan içimize atılan birtakım muzahrafatı temizlemenin ve görünür–görünmez ayakbağlarından kurtulmanın mücadelesini veriyor.