Bilimin tespit ettiği kanunlara göre hareket, Allah’ın tabiattaki emirlerine itaattir.  

Toplumun olduğu gibi, içinde bulunduğumuz kâinatın da birbirinden farklı katmanları mevcut. Her bir katmanın parçaları, işleyiş kanunları, birbiri ile kesiştiği ve örtüştüğü çok boyutlu bir yapısı var. 

Bütüncül bakış, parçaların bir araya gelerek bir bütün oluşturduğunu, bu bütünün anlaşılmasının sadece parçalara yoğunlaşarak değil, birbirleriyle olan ilişkilerini ve etkileşimlerini dikkate almaktır. Çünkü “cüz de bulunmayan külde bulunur.”

YERYÜZÜ SOFRASI 

Daha ihatalı bir anlayış ve etkili kararlar almak bakış açımızla ilgilidir. Bütüncül yaklaşım (küllî nazar, holistic paradigm) karmaşık sistemleri ve ilişkileri daha iyi anlamamızı sağlar. Sorunların kök nedenlerini tespit etmeyi mümkün kılar. Daha etkili çözümler üretmeyi kolaylaştırır. Farklı ihtiyaçları ve beklentileri dikkate alarak, daha adil ve sürdürülebilir çözümler geliştirmeyi sağlar.

Mesela ekonomik durumu incelerken, adalet, eğitim, sağlık, aile, kültür, göç gibi  birbiri ile alakalı ve etkileşimli olguları bir arada değerlendirmek, nüfus ve Uluslararası dengeleri nazara almak gerek. 

Mesela insanı incelerken, sadece göz kulak gibi uzuvları değil, bütün vücudu göz önüne almak lazım. Sadece tıbbi açıdan değil, biyoloji, sosyoloji, psikoloji gibi bütün ilimlerin bakış açısıyla bakmak ve görmek gerekir.

Allah’a çok şükür ki, bir Ramazan’ı daha idrak ediyoruz. Ramazana küllî nazarla baktığımızda  “Ramazan-ı Şerifteki oruç, hakikî ve hâlis, azametli ve umumî bir şükrün anahtarı,” yeryüzü bir sofra olur.

Cenâb-ı Allah yeryüzünü bütün yaratılanların istifade edebileceği geniş ve büyük bir sofra hükmüne getirmiş. Her varlık kendine göre o sofradan rızkını alıyor.   

YARATILIŞ AĞACI

Kâinat bir ağaç; insan da, onun bir meyvesi. “Hoşça bak zâtına kim, zübde-i âlemsin sen.” (alemin özüsün sen, varlıkların göz bebeği olan insansın sen.) İnsan mahiyetine konulan latifelerin her biri, insana ayrı bir bakış açısı kazandırır. Maksat “küllî nazarıyla mevcudâtın tesbihâtını müşahede ederek şehadet etmek”tir. 

İnsan çok geniş, küllî ve ihatalı bir nazara sahiptir. 

“Nazarı âmm (bakışı geniş ve kuşatıcı) olduğundan şecere-i hilkati (yaratılış ağacını) tamamıyla görür, şuuru da küllî olduğundan, Sâniin (yapan, işleyen, sanatla yaratan Allah’ın) makasıdını bilir. Öyleyse, insan Sâniin muhatab-ı hâssıdır (özel muhatabıdır).”

“Yaratılış ağacını tamamı ile görmek” sadece gözle değil; akıl ve tefekkür yardımı ile mümkündür. Çünkü gözün göremediği nice hakikatleri basiret gözü görür. 

Aile, komşuluk, dostluk ve cemaat ilişkilerinde de; bütüncül bakış şarttır. Bir topluluğun bir ferdinin bir kusurunu veya iyiliğini görüp büyütmek yerine; hasenat ve kusurlarıyla beraber, bütün olarak değerlendirmek adalete daha uygundur. 

Evet, insan mutlu ve başarılı olmak istiyorsa; kâinat kanunlarına uygun davranması, kendisine verilen duygu ve cihazları bütüncül bakış açısıyla ve meşru dairede kullanmalıdır.