Bendeniz de 27 Nisan’daki “24 Nisan Açıklaması” başlıklı köşe yazımda, “ABD Başkanı Joe Biden’ın, soykırım ifadesini yazılı olarak beyan etmesi”ne değinmeye çalıştım. Konuyla ilgili farklı kaynaklardan dikkatli okuma yapan değerli bir Ağabeyimiz, bana mail ile ulaşarak “basın ve yayınlarda tehcir meselesinde belirtilen tarihlerde yanlışlık veya farklı bir durum söz konusu olduğunu belirtti. Fakat ülkemizdeki genel geçer literatürde ağırlıkta 24 Nisan tarihi kullanılmaktadır. 

Ermenilerce 24 Nisan tarihindeki ısrarda, dönemin Van Valisi’nin telg- rafı ile Hınçak ve Taşnak komitelerinin lider kadrosunun tutuklanması için çıkartılan emir önem arz ediyor.

“Ermeniler’in sözde soykırımın başlangıcı olarak kabul ettikleri 24 Nisan 1915 doğrudan Van’la ilgilidir. Henüz Ermeni tehciri söz konusu değilken, Van Valisi Cevdet Bey, 24 Nisan 1915’te Dahiliye Vekâleti’ne gönderdiği telgrafta, Van’daki Müslüman nüfusun, Ermeniler’e karşı korumasının artık mümkün olmadığını ve bunları batı illerine göç ettirmenin gerekliliğini ifade etmekte ve bunun için müsaade istemektedir. Yine aynı tarihlerde, müstakil ve muhtar bir Ermenistan teşkil edecekleri sabit olan Hınçak ve Taşnak komitelerinin ileri gelenlerinin tutuklanması için Dahiliye Vekâleti tarafından emir çıkartılmıştır. Ancak genel bir tehcir kararı henüz alınmamıştır (Hüseyin Çelik, 1915’te Van’da Ne Oldu? Yeni Türkiye Dergisi, Ermeni Meselesi Özel Sayısı Cilt 3, Sayı 62, Sayfa 2205-2216, Eylül-Aralık 2014).” Dolayısıyla 24 Nisan tarihi, tehcir kararından hemen önceki Van’daki gelişmelere ve Ermeni komitecilerin tutuklanma kararına atıf yapıyor denilebilir.

Değerli Ağabeyimizin dikkat çekmesi üzerine, Osmanlı arşivinde ulaştığım bir belgede konu hakkında süreç, tarih ve muhteva netleşmektedir.

Meclis-i Vükelâ Müzakeratına 

Mahsus Zabıtname

(Bakanlar Kurulu Görüşmelerine Özel Zabıt)

Sıra No: 163

Tarih: Milâdî 29 Mayıs 1915 

(Hicri 15 Recep 1333, 

Rumî 16 Mayıs 1331).

Osmanlı Arşivleri Belge Tarihi: 

H-15-07-1333, Yer Bilgisi: 198-24

Hülasa-i Me’ali,

Menatık-ı harbiye civarı mahallerde (harp bölgelerine yakın) sakin Ermenilerden bir bölümünün hudud-u Osmaniyyeyi a’da’yı devlete karşı muhafaza ile meşgul olan Orduy-u Hümayun’un harekâtını (devletin sınırlarını düşmana karşı koruyan Osmanlı ordusunun hareketini zorlaştırmakta) ta’sib ve erzak ve mühimmatı askeriye nakliyatını işkal ve düşmanla tevhid-i âmâl ve ef’al (ordunun mühimmat ve erzak naklini güçleştirmek) ve bilhassa sufuf-ı âdâya iltihak (düşmanla işbirliği yaparak) ve memleketin dahilinde kuvvayı askeriyeye (düşman saflarına katılarak) ve ahali-yi ma’sumeyi müsellahan taarruz (masum ahaliye silahlı saldırı) ve şuhur ve kasabat-ı Osmaniyyeye tasallut ve katl ve nehb-ü garete (Osmanlı kasaba ve şehirlerine musallat olup adam öldürmek ve yağmalamak) ve düşman kuvvayyı bahriyesine (düşmanın deniz kuvvetlerine) erzak tedarikiyle mevaki-i müstahkemeyi irâ’ye cüretleri (askerî bölgeleri düşman gösterdikleri suçlarını işledikleri gerçektir) bu gibi anasır-ı ihtilâliyyenin saha-yı harekâttan uzaklaştırılmasını ve usâta üssül harekat ve melce olan köylerin tahliyesini icab ederek bu babda bazı guna icraata başlanıldığı (ihtilâlcilerin harp alanından uzaklaştırılması ve asilere üs ve sığınak teşkil eden köylerin tahliyesi gerekmektedir) ve mine’l cümle (bu cümleden) Van, Bitlis, Erzurum vilayatıyla nefs-i Adana, nefs-i Sis, nefs-i Mersin müstesna olmak üzere Adana, Mersin, Kozan, Cebel-i Bereket livaları ve nefs-i Maraş müstesna olmak üzere, Maraş sancağı ve Halep vilayetinin merkez kazaları müstesna olmak üzere İskenderun, Belen, Cisr-i Şu’ur ve Antakya kazaları kurâ ve kasabatında sakin Ermenilerin vilayat-ı cenubiyyeye sevkine bi’l ibtidar (Ermenilerin güney vilayetlerine sevkine başlanması gerekmektedir) Van vilayetiyle hem hudud olan kısmı şimali müstesna (kuzey tarafı hariç) olmak üzere Musul vilayetine ve Zor sancağına ve nefs-i Urfa müstesna olmak üzere Urfa sancağının kısm-ı cenubiyyesine (güney kısmının) ve Halep vilayetinin şark ve şark-ı cenubi (kuzey) kısmına ve Suriye vilayetinin kısm-ı şarkisinde (doğu) ta’yin ve tahsis edilen mahallelere nakl (nakli) ve iskanına mübaşeret (başlanmış olup) ve devam edilmekte bulunduğu beyanıyla menfaati esasiyeyi devlete muvafık telakki edilen (devletin temel çıkarlarına uygun işlemlerin) bu cereyanın bir usul ve kaide-i muttarideye rabtı (bir kurala bağlanması) lüzumuna ve bu babda bazı ifadata dair (ifadelere dair) Dahiliye Nezareti’nin (İçişleri Bakanlığı) 13 Mayıs, sene 1331 tarihli ve 270 numrolu tezkiresi okundu.

Karar,

Fil hakika devletin muhafazayi mevcudiyet ve emniyeti uğrunda tevâli iden icraat ve ıslahat-ı fedakârisi üzerine (devletin güvenliği ve korunması için devam eden fedakar icraat ve ıslahat üzerine) icra-i su-i te’sire sebep olan bu kabil harekatı muzırranın icraat-ı müessire (yapılan ıslahatı olumsuz etkileyen bu çeşit hareketler) ile imha ve izalesi katiyen muktezi ve nezâret-i müşarün ileyhce bu emirde ibtidar (bu çeşit zararlı hareketlerin ortadan kaldırılması gereklidir) olunan icraattaki isabet ve bedihi olduğundan tezkire-i mezkûrede dermiyan kılındığı (bakanlık tarafından başlatılan icraatın gayet isabetli olduğu) üzere muharrer’ül esâmi kura ve kasabatda sakin Ermenilerden nakl-i icab edenlerin mahalli mürettebe-i iskaniyyelerine müreffehen sevk ve isalleriyle güzergahlarında temin-i istirahat ve muhafaza-yı can ve malları ve muvasalatlarında (şehir ve kasabalardaki Ermenilerin ismi belirtilen yerlere nakillerinin zarar görmeden yapılması ve yerleştirilecekleri yerlerden dinlenmelerinin sağlanması) keyfiyet-i iğvalariyle suret-i kat’iyede iskânlarına kadar Muhacirin Tahsisatından iaşeleri (yeni yerlerine yerleşinceye kadar iaşeleri Muhacirlere ait ödenekten karşılacaktır) ve ahkam-ı sabıka-yı mâliyye ve iksadiyeleri nisbetinde (geçmişteki ekonomik durumları göz önüne alınarak) kendilerinde emlâk ve arazi tevzii (tahsisi) ve içlerinden muhtaç olanlara taraf-ı hükümetten mesakin (mesken-ev) inşası ve zurra ve muhtecin-i erbab-ı san’ata tohumluk alat ve edavat tevzii (verilmesi) ve terk ettikleri memlekettede kalan emval ve eşyalarının veyahud kıymetlerinin kendilerine suver-i münasibe (uygun bir şekilde) ile iadesi ve tahliye edilen köylere muhacir ve aşa’ir iskâniyle emlâk ve arazinin kıymeti takdir edilerek kendilerine tevzii ve tahliye edilen şuhur (şehirler) ve kasabatda (kasabalarda) kain olup nakledilen ahaliye aid emval-i gayr-i menkulenin tahrir ve tespit cins ve kıymet ve miktarından (değer ve miktarı tesbit edilerek) sonra muhacirine tevzii ve muhacirinin ihtisas ve işgalleri haricinde kalacak zeytunluk, dutluk, bağ ve portakallıklarla, dükkân, han, fabrika ve depo gibi akaratın bi’l müzayede bey’ (açık arttırma ile satılarak) veyahud icarı ile bedelat-i baliğasının (kiraya verilerek) kendilerine i’ta (gelirin verilmesi) edilmek üzere ashabı namına emaneten mâl sandıklarına tevdi (konulması) ve muamelat ve icraat-ı mesrüdenin ifası zımnında vuku bulacak sarfiyatın Muhacirin Tahsisatından tesviyesi zımnında nezaret-i mişarün ileyhaca (yapılacak işlemlerin giderlerinin Muhacirlere ait ödenekten karşılanacağı) tanzim edilmiş olan talimatnamenin bi tamamiha tatbiki ahkamıyla (talimatın bakanlıkça tam olarak uygulanacağı) emvalı-i metrukenin (muhacirlerin mal varlıklarının) temini muhafaza ve idaresi muamelat-ı umumiyyeyi iskaniyyenin tesri ve tanzimi ve tetkik ve teftişi ve bu hususta talimatname ahkamı ve nezaret-i müşarün ileyadan ahz ve telakki edilecek evamir dairesinde mukarrerat ittihaz ve tatbiki ve tali komisyonlar teşkili ile maaşlı ve memur istihdamı vazife salahiyetlerine haiz olmak ve doğrudan doğruya Dahiliye Nezareti’ne merbut bulunmak ve bir reisi ile bir memuriyyini dahiliyeden ve diğeri memuriyyini mâliyeden intihab ve tayin edilecek iki a’zadan terekküb etmek üzere komisyonlar teşkil edilerek mahallelerde mezkur talimatnamenin valiler tarafından icray-ı ahkamı tensib edilmiş olduğunun cevaben nezaret-i müşarün ileyhaya tebliği ve devairi müte allikaya ma’lümat-ı i’tası tezekkür kılındığı (valiler tarafından uygun icraatın yapılacağı).

Yukarı tam metnini ele aldığımız 29 Mayıs 1915 tarihli Meclis-i Vükela Müzakeratına Mahsus Zabıtname’de, Ermenilerin tehcir sürecinin nasıl gerçekleşeceği belirtilmektedir.

Zabıtname’nin kanunlaşması ise, dönemin resmî gazetesi Takvim-i Vekayi da yayınlanarak oldu. Kanun, Takvim-i Vekayi’nin Miladi 1 Haziran 1915 tarihli (Hicri 18 Recep 1333, Rumi 19 Mayıs 1331) ve 2189 sayılı nüshasında yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.

Kanun, Takvim-i Vekayi’de şöyle geçmektedir:

Vakt-i seferde (savaş esnasında) icraat-ı hükümete (hükümetin icraatlarına) karşı gelenler için cihet-i askeriyece (askeriye yönüyle) ittihaz olunacak tedabir (alınacak tedbirler) hakkında kanun-u muvakkat (geçici kanun).

Madde-1: Vakt-i seferde ordu ve kolordu ve fırka (tümen) kumandanları ve bunların vekilleri ve müstakil mevki kumandanları ahali tarafından herhangi bir suretle evamir-i hükümete (hükümetin emirlerine) ve müdafaa-i memlekete (ülkenin savunmasına) ve muhafaza-i asayişe müteallik (ilişkin) icraat ve tertibata karşı muhalefet ve silahla tecavüz mukavemet görürlerse, derakap (hemen) kuvve-i askeriye (askeri güçler) ile en şiddetli surette te’dibat yapmağa (akıllarını başlarına getirmeye) ve tecavüz ve mukavemeti (direnmeyi) esasında imha etmeye (yok etmeye) mezun (görevli) ve mecburdurlar.

Madde-2: Ordu ve müstakil kolordu ve fırka kumandanları, icabet-i askeriyeye (askerliğin gerektirdiği kurallara) mebni (dayanarak) veya casusluk ve hıyanetlerini hissettikleri kura (köyler) ve kasabat (kasabalar) ahalisini münferiden (tek olarak) veya müctemian (toplu olarak) diğer mahallere sevk ve iskan ettirebilirler.

Madde-3: İşbu kanun tarih neşrinden mu’teberdir (İşbu kanun yayınlandığı tarihten itibaren geçerlidir).

Madde-4: İşbu kanun mer’iyet ahkâmına (yürürlük işlerini) baş kumandan vekilli memurdur (görevlidir).

Meclis-i Umumi’nin içtimaında (Meslisin genel toplantısında) kanuniyeti teklif olunmak üzere işbu lahiya kanuniyetin muvakkaten (geçici) en mev’kii mer’iyyete (yürürlük konumunu) vazını ve kavanini devlete (devletin kanunlarına) ilavesini irade eyledim.

14 Mayıs 1331 – 13 Recep 1333

Mehmed Reşad

Baş Kumandan Vekili ve Hariciye Nazırı              

Sadrazam Enver Mehmed Said

“Tehcir Kanunu” olarak bilinen ve fakat Türk ordusu savaş alanında olduğu için cephe gerisinde oluşan isyan ve ayaklanmaları önleme amacıyla “Savaş zamanında hükümet uygulamalarına karşı gelenler için asker tarafından uygulanacak tedbirler hakkına geçici kanun” 29 Mayıs 1915 tarihinde Bakanlar Kurulu’nda kabul edilmiştir. Kanun, 1 Haziran 1915 günü dönemin Resmî Gazetesi Takvim-i Vekayi’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Dolayısıyla tehcir konusu 24 Nisan 1915 tarihine temellendirmek doğru olmayacaktır.

Konun hakkındaki tarih ve takvim karışıklığına dikkat çekerek, benim de arşiv araştırması yapmama ve Sizlerle paylaşmama vesile olan Değerli Ağabeyime teşekkürlerimi arz ediyorum.