Halkın sokaklara dökülmesine sebep olarak “akaryakıta yapılan devlet sübvansiyonlarının kaldırılması” yani zam yapılması gösteriliyor. Zammın asıl gerekçesi ise, zamdan elde edilecek 2.5 milyar dolarlık gelirin, 18 milyon dar gelirli (60 milyon kişi) aileye malî yardımda bulunulacak olması. İran halkı benzinin 60 litresini bin İran Tümeni’ne (50 Kuruş) alıyordu. Zamla birlikte fiyat bin 500 Tümen’e (75 Kuruş) yükseldi. Buna ek olarak 60 litreyi geçen her litre için fiyat 3 bin Tümen şeklinde uygulanmaya başlandı. 

İran, zamlara rağmen akaryakıtın ucuz satıldığı ülkelerdendir. Ancak toplumsal protestoların tek sebebi akaryakıt zamları değil. İran ekonomisi geçen yılın Mayıs ayından bu yana baskı altında. Enflasyon yüzde 40’ların üzerinde seyrettiği ülkede, hayat pahalılığı had safhada. Uluslararası Para Fonu (IMF), 2019 yılı sonu itibariyle İran ekonomisinin yüzde 9.5 daralacağını tahmin ediyor. ABD’nin uyguladığı ambargo da unutulmamalı. Buna birde işsizlik, yoksulluk, gelir dağılımı adaletsizliği, yolsuzluk, siyasî hırs, rüşvet, iç göç, rejime olan güven sorunu da eklenince, toplumsal huzursuzluk içinden çıkılmaz bir hâl alıyor. Aynı zamanda zikredilen bu olumsuzluklar, ülkedeki protestoları müdahaleye açık duruma getiriyor.

Gösteriler Tahran, Tebriz, İsfahan, Kirmanşah, Şiraz ve Ahvaz başta olmak üzere, İran’ın yüzde 40’ına yayılmış durumda. Hükümet göstericilerin mobilizasyonunu ve iletişimini engellemek için internet hizmetini durdurdu. Böylece toplumun dış dünyayla bağlantısının neredeyse yüzde 5’e kadar düştüğü iddialar arasındadır. Ülkedeki gösterilerin geniş bir alana yayılması ve şiddetinin artmasında, Irak’ta bir süredir devam eden iç karışıklıklara, İran’ın müdahale ettiği yönündeki iddialar da ayrıca değerlendirilebilir.

ABD Beyaz Saray Basın Sekreteri Stephanie Grisham “ABD, İran halkını barışçıl protestolarında destekliyor” açıklamasında bulunarak ülkesinin tarafını belirlemiş oldu. Yine ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo’ya ait olduğu iddia edilen ve 16 Kasım Cumartesi günü yayınlanan Tweet’te göstericilere “ABD sizinle birlikte” ifadesiyle destek verdi. Tweet ve açıklamalara İran Dışişleri Bakan Sözcüsü Abbas Mousavi “İran’ın onurlu insanları, bu iki yüzlü sözlerin dürüst bir sempati taşımadığını iyi biliyor” beyanatıyla karşılık verdi. İran Meclis Başkanı Ali Larijani de 18 Kasımdaki konuşmasında “ABD’nin İran İslâm Cumhuriyeti’yle ilgili hedefinin ülkedeki huzursuzluktur” diyerek, İran’daki toplumsal karışıklıktan ABD’yi sorumlu tutuyor. Böylece ABD’nin, İran’ın içişlerine müdahalede bulunması kuvvetle muhtemeldir.

ABD, yıllardır nükleer silâh programından dolayı, bazı terör örgütlerine destek verdiği iddiaları, ekonomik kriz, sokak protestoları ile Tahran’ı zorluyor. S. Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve İsrail de ABD’nin göstericileri desteklemesinde hem fikirler.

İran’ın dinî lideri Ayetullah Hamaney’in, zamları destekleyen açıklaması ise hem protestocuların meşrûiyetlerinin sorgulanmasına hem de güvenlik güçlerinin protestoculara müdahalesinde alan açmasında etkili olduğu söylenebilir. Ancak fiyat artışları hakkında alınan kararın, Meclis’te istişare edilmeden yürürlüğe girmesi de, bir takım milletvekillleri tarafından eleştirilmektedir.

Avrasya Grubu Analistleri’nden ve Associated Press Haber Ajansı’ndan Henry Rome göre “birçok ülkede olduğu gibi akaryakıt fiyatlarına müdahale etmek, politik olarak patlayıcıdır.” Ruhanî, 2017 yılında da fiyatları yüzde 50 arttırmak istemiş, ancak büyük protestolarından ardından, bu kararını geri çekmek zorunda kalmıştı. Aslında İran’da 2020 Şubat ayında yapılması muhtemel seçimler öncesi yaşanan siyasî, ekonomik ve toplumsal olaylar; Devlet Başkanı Hasan Ruhanî ve Meclis üzerinde baskı oluşturuyor. Bugün Hamaney’in zamları desteklemesine rağmen, Ruhanî 2017’deki gibi fiyat artışlarından geri döner mi? sorusu akıllara geliyor. Böyle bir durumda Hamaney ve Ruhanî karşı karşıya da kalabilir. İran’ın realitesi halkın sosyo-ekonomik problemler altında ezilmesidir. Hamaney ve Ruhanî’nin siyasî tutumunda değişiklik olup olmayacağını önümüzdeki günlerde göreceğiz.