Zira başarıya ulaştıran hayal değil; akıl, kalb, vicdan ve sair temel his, lâtifeler ve istişaredir. Hayal kurun, hayallerinize gaye yükleyin, ama, sırf onların peşlerinden gitmeyin! 

Öğrenmenin, zihnin ilk ba­sa­ma­ğı olan “Ha­yal, du­y­gu­la­rı­mı­zın en ge­ni­şi,1 en sü­rat­li­si­;2 ak­lın, kal­bin hiz­met­çi­si, yar­dım­cı­sı, tas­vir­ci­si­;3 misal âle­mi­nin kü­çük bir ör­ne­ği4 ve bu âlem­le ir­ti­ba­tı­mı­zı sağ­layan”5 duygumuzdur. Zihnimizde bilgiye bir şe­yi “Evvela ta­ha­y­yül”.6 ederek başlarız. Ha­yal, ay­nı za­man­da “te­dâi-yi ef­kârı” (fi­kir çağ­rı­şı­mını)7 yaparak hatırlatır.

Niçin hayal kurarız? Dün­ya meş­ga­le­le­ri, iç içe ya­şa­dı­ğı­mız mad­dî-ma­ne­vî problemler sı­kın­tı­lar bi­zi bu­nal­tır. “Kal­bi­miz yo­ru­lur; fi­kir ken­di­si­ni eğ­len­dir­mek için ras­ge­le bir şey­le meş­gul ol­mak is­ter”8 ve ha­yal­le­rin renk­li, kimi zaman pembe dün­ya­sı­na da­la­rız. Aslında ha­yal ol­ma­say­dı ge­liş­me ol­maz­dı. Ha­yal­le­r ga­ye yüklersek ke­şif gü­cü­mü­zü ar­tı­rır, du­y­gu ve dü­şün­ce­le­ri­mi­zi par­la­tı­rız. Ancak, hakikat ile ha­yal ara­sın­da­ki sınır iyi belirlenmeli. “Ha­ki­ka­ti in­cit­me­mek ve ağır gel­me­mek ve ha­ki­ka­te mi­sal ol­mak ve ha­ki­kat­ten yar­dım is­temek şar­tıy­la ha­yal­le­ri­mi­ze cevelan ve şaşaa”9 verebiliriz.  

Ha­ya­lin ka­li­te­si­ni yük­selt­me­nin yol­la­rın­dan bi­ri­si de ona ul­vî “ga­ye­ler” yük­le­mek, fik­rî, il­mî, sa­na­t ve hiz­me­te yö­neltmektir. “Bir gàye-i hayal olmazsa, yahut nisyan basarsa, ya tenâsi edilse; elbette zihinler enelere dönerler, etrafında gezerler.”10 “Tahayyülde safsata hâsıl olur, mezcine eğer olmaz muktedir.”11 Yani, hayal ile hakikati bütünleştirmezse, kişi ekoistleşir, “şöyle şöyle güçlüyüm, böyle zenginim, en yüksek makal benim!” diyerek saçma sapan hayallerini uygulamaya kalkar!

Ha­ri­ku­la­de­liğe kar­şı mey­li­miz ve ha­ya­le kar­şı iş­ta­hı­mız, mü­ba­la­ğa­yı do­ğu­rur. Mü­ba­la­ğa mey­li, çok ha­yal­le­ri top­lar, bü­yü­tür.12 Mübalağa etmemeli.”13 Zira, mübalağa ihtilalcidir. Eğer ha­ya­li ve­ri­li­şi is­ti­ka­me­t ve öl­çü­sün­de kul­lan­maz­sak onu sap­tı­ra­bi­lir, ha­yal­pe­rest­lik has­ta­lı­ğı­na14 ya­ka­la­na­bi­li­riz. Zira, “Tahayyülde safsata hâsıl olur, mezcine eğer olmaz muktedir.”15

Sonuç: Hayallimiz vazifesini yapsın; biz akıl, kalb, vicdan ve istişarenin peşinde gidelim!

Dipnotlar: 

1-bknz., Söz­ler, Enst./intr. s. 84.; 

2-bknz., Mesn­evî-i Nuri­ye, s. 57.; 

3-Age, s. 100.; 

4-bknz., Bar­la Lâ­hi­ka­sı, s. 188.; 

5-bknz., İç­ti­mâî Re­çe­te­ler, c. 2, s. 258.; 

6-bknz., Söz­ler, s. 647.; 

7-bknz., Age., s. 250.; 

8-bknz., Age., s. 54.; 

9-bknz., Muhakemat, s. 89.; 

10-Sözler, s. 649.; 

11-Sözler, s. 647.; 

12-Muhakemat., s. 88.; 

13-Age., s. 78.; 

14-Age., s. 249.; 

15-Sözler, s. 647.