İttihad-ı İslâm fikrini benimsemiş Cemalettin Efgani, Bediüzzaman tarafından da bu yönüyle takdir görmüştür. Bediüzzaman’ın İttihad-ı İslâm fikrini benimsemesi Efgani’nin her fikrini kabullenmesi anlamına gelmemektedir. Bu konuda Tarihçe-i Hayatı’nda şöyle ifade etmektedir: “İşittim, İttihad-ı Muhammedi (asm) namıyla bir cemiyet teşekkül etmiş. Nihayet derecede korktum ki, bu ism-i mübarekin altında bazılarının bir yanlış hareketi meydana gelsin. Sonra işittim, bu ism-i mübareki bazı mübarek zevat (Süheyl Paşa ve Şeyh Sadık gibi zatlar/H.E.) daha basit ve sırf ibadete ve Sünnet-i Seniyyeye tebaiyete nakletmişler. Ve o siyasî cemiyetten kat’ı alâka ettiler. Siyasete karışmayacaklar. Lâkin tekrar korktum; dedim: “Bu isim umumun hakkıdır; tahsis ve tahdit kabul etmez. Ben nasıl ki, dindar müteaddit cemiyete bir cihetle mensubum; zira maksatlarını bir gördüm; kezalik, o ism-i mübareke intisap ettim. Bu meselede seleflerim Şeyh Cemaleddin-i Efganî, allâmelerden Mısır Müftüsü merhum Muhammed Abduh, müfrit âlimlerden Ali Suavi, Hoca Tahsin ve İittihad-ı İslâmı hedef tutan Namık Kemal ve Sultan Selim’dir.” 1

Bediüzzaman, Divan-ı Harb-i Örfi’de de şöyle der: “Sultan Selim’e biat etmişim. Onun ittihad-ı İslâmdaki fikrini kabul ettim. Zira, o vilayat-ı Şarkiyeyi ikaz etti. Onlar da ona biat ettiler. Şimdiki şarklılar, o zamanki şarklılardır. Bu meselede seleflerim, Şeyh Cemaleddin-i Efganî, allâmelerden Mısır müftüsü merhum Muhammed Abduh, müfrit âlimlerden Ali Suavi, Hoca Tahsin ve ittihad-ı İslâmı hedef tutan Namık Kemal ve Sultan Selim’dir.” 2

Cemaleddin-i Efganî’nin İttihad-ı İslâm fikrinde selefi olarak kabul eden ve doğru fikirlerine sahip çıkan Bediüzzaman, Cemaleddin-i Efganî’ye mensub olan bu derviş zatın hocasından aldığı fikirlerini kendisiyle paylaştığında bu fikirleri de kabul ederek “Siyasetteki muktesid mesleği bana gösterdi.”3 şeklinde ifade buyurmuştur. 

Çeşitli yerlere sürgün edilen Efganî, Hindistan’da bulunduğu yıllarda 13 Mart 1884 ilk yayın tarihidir. “Urvetü’l- Vüskâ” adlı bir gurup kurarak Muhammed İkbâl, Şevket Ali ve Muhammed Ali Cinnah gibi şuurlu ve önemli şahsiyetlerin yetişmesine vesile olmuştur. 4

Seyyid olan Efganî, 1870’li yıllarda İstanbul’a döndüğünde İslâm âimlerine birer mektup yazarak “İslâmî Birlik Cephesi”ni kurar. 

Mehmet Âkif, “Sırat-ı Müstakim” dergisinde Efganî üzerine yazdığı makalede şunları söylemektedir: “Doğunun yetiştirdiği fıtratların en yükseği olmasa bile en yükseklerinden biri olduğu şüphe götürmeyen merhum Cemaleddin Efganî’ye dair birkaç söz söylemek istiyorum. İşte merhumdan ne zaman bahsedilse “ilmine, faziletine, siyasetine söz yoksa da ne yazık ki “mülhid, dinsiz idi, nübüvvete inanmazdı” derler ki anlamadan, dinlemeden söylenen bu sözlerin nereden çıktığı görülüyor...” 5 Efganî ile ilgili makalelerinde “Doğunun yetiştirdiği fıtratlardan” diye müsbet manada bahseder. Ayrıca Safahat adlı eserinde de Efganî’yi öven ifadeleri vardır. 6

Dipnotlar:

1- Tarihçe-i Hayat, s. 59.

2- Divan-ı Harb-i Örfi, s. 53.

3- Eski Said Dönemi Eserleri (Münâzarât), 2013, s. 288.

4- Başçı, Nezahat; Cemalettin Efganî Edebi Kişiliği ve Şiirleri, s. 1434.

5- Mehmed Âkif; Sırat-ı müstakim, IV, sayı; 90, 17 Cemaziyelevvel 1328).

6- Safahat, Altıncı Kitap, s. 402.