Trabzon mebusu Ali Şükrü Beyi katleden kişinin Çankaya Muhafız Alayı Komutanı Topal Osman olduğu 1 Nisan 1923’te anlaşılınca, azmettirici olarak da şüpheler Meclis Başkanı Mustafa Kemal üzerinde yoğunlaşmaya başladı.
M. Kemal’in etrafındaki komitacılar, üzerlerinde yoğunlaşan bu menfi bakışları dağıtmak için, hemen iki kademeli bir planı devreye soktular.
Birincisi: Hemen aynı gün, yani 1 Nisan günü erken seçim kararını ilân ettiler.
İkincisi: 8 Nisan’da ise, “Hâkimiyet milletindir” sloganıyla 9 maddelik bir beyanname deklare ettiler.
Şimdi, o tarihte yaşanan gelişmelerin tahliline geçelim.
***
Yeni Türkiye, 1 Nisan’dan itibaren seçim atmosferi içine girince, Ali Şükrü cinayeti ve cinayetin sorgulanması gibi hususlar da, haliyle bir derece soğumuş ve tavsamış oldu.
İşte tam bu atmosfer içinde, M. Kemal, yine Meclis Reisi yetkisiyle 9 maddelik bir beyannâme yayınladı. (8 Nisan 1923)
O dönemde “Dokuz Umde/İlke” başlığıyla neşredilen bu seçim beyannâmesi, aynı zamanda Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin bir nevî seçim bildirisi mahiyetini taşıyordu.
Bu bildiride özetle şu hususlar nazara veriliyordu:
* Hâkimiyet milletindir.
* Asayiş temin edilecek.
* Adâlet sisteminde reform yapılacak.
* Askerlik süresi kısaltılacak.
* Savaşlar sebebiyle harabeye dönen ülke yeniden inşa edilecek.
* Sağlık, sosyal, sınaî, ulaşım, eğitim, iktisadî alanda halk yararına politikalar uygulanacak.
***
Beyannâmedeki vaatlere rağmen, mebuslar gibi halk da şüphe ve tereddüt içindeydi.
Zira, yeni devletin merkezinde halkın gözde bir temsilcisi katledilmiş, buna mukabil, her ne kadar cani tesbit edilip cezalandırılmış ise de, hadisenin arka plânı yine karanlıkta kalmıştı.
Bu da, haliyle tedirginlik uyandırmaktaydı. Bundan sonra ne olacağı bir türlü kestirilemiyordu.
hakkında Yapılan konuşmalar
“Seçimi yenileme” teklifi üzerinde, Meclis’te o gün bir hayli dikkat çekici konuşmalar yapıldı.
İşte o günlerin Meclis ortamında tanınmış mebusların yapmış olduğu konuşmalardan bazı bölümler...
Hariciye Vekili İsmet Paşa: “Sizden aldığımız yetki ve esaslara dayanarak, dahilde ve hariçte sulhün devamı için, hükûmetçe de milletin iradesine müracaat etme kararı gayet yerinde olmuştur.”
Lazistan mebusu Ziya Hurşit: “Zannederim, evvelce böyle bir teklif verilmişti de, Paşa Hazretleri bunun reddine taraftar olmuştu.”
İzmit mebusu Sırrı Bey: “Paşam, bunu bizzat 20 gün evvel teklif etmiştim ve bizzat zat–ı âliniz aleyhinde bulunmuştunuz.”
Lazistan mebusu Ziya Hurşit: “Neyse, şimdi artık itiraz eden yok. Seçimi yenileme teklifini müttefikan kabul ediyoruz.”
Erzurum mebusu Hüseyin Avni: “Efendiler! Meşrûtiyetin (demokrasinin) bahşettiği hakların en mümtazı, seçim hakkıdır. Meclis bugün karar versin ve hemen tanzim yapılsın. Fakat, seçim (intihap) ne sûretle yapılacaktır? Yine eski saltanat devrindeki gibi olacaksa, tanzimi yine hükûmet yapacaksa, o da nafiledir?”
Meclis Reisi M. Kemal: “Arkadaşlar! Türkiye Devletini kuran Türkiye halkında taçlar yoktur, diktatör yoktur ve olmayacaktır. Bütün cihan bilmelidir ki, artık bu devletin ve milletin başında hiçbir kuvvet, hiçbir makam yoktur. Yalnız bir kuvvet vardır, o da hâkimiyet-i milliyedir.”
(Bkz: Nutuk ve Zabıt Ceridesi, I. Devre, Cilt 28, s. 283-295)
***
Seçim kararı esnasında yapılan konuşmalar, yukarıda iktibasen okuduğunuz minvâl üzere idi.
Ancak, gelişmelerin seyri bambaşka oldu. Yenilenen seçimlerle birlikte, II. Grup diskalifiye edildi. Türkiye, demokrasi yolunda değil, tek parti diktatörlüğünün koridorunda yoluna devam etti.
Muhalif hiçbir partiye, ne seçim hakkı tanındı, ne de hayat hakkı.
Türkiye, 27 yıl süreyle tarihte eşi benzeri görülmedik şiddetli bir istibdat ile yönetilmeye çalışıldı.
Dolayısıyla, 1923’ten tâ 1950’ye kadar da bir türlü “hâkimiyet milletin” olmadı, olamadı.
Hürriyet ve demokrasi, 1950-60 arasında bir derece hayat buldu.